İNTERAKTİV TƏLİM METODLARININ TƏHLİLİ

Fəridə Bayramova
ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin 
rus dili müəllimi 


Xülasə.Məqalədə müasir təhsil sistemində interaktiv təlim metodlarının mahiyyətindən və məzmunundan, tələbələrdə müstəqil düşünmək, sərbəst fikir söyləmək, öz təcrübəsini və biliyini təhlil etmək, özünü qiymətləndirmək, kreativ təfəkkürü inkişaf etdirmək bacarıqlarından bəhs olunur.

Açar sözlər: interaktiv metod, fəal təlim, beyin həmləsi, diskussiya, klaster.
   
 Giriş.Dünyada gedən qloballaşma həyatın bir çox sahələrində olduğu kimi, təhsildə də öz təsirini göstərir. Azərbaycanda təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi, onun dünya standartlarının tələbləri səviyyəsinə çatdırılması, yeni pedaqoji texnologiyaları öyrənib onlardan səmərəli istifadə etmək başlıca vəzifə kimi qarşıda durur. Bütün bunların həyata keçirilməsi üçün yeni yanaşmaya üstünlük verilməlidir. Yeni yanaşmanın mahiyyəti ondadır ki, tələbələr biliklərini təkcə yeni informasiya ilə zənginləşdirməsinlər, həm də təfəkkürünü inkişaf etdirməklə daha çox bacarıq və vərdişlər qazansınlar. Bu zaman tələbələr müəllimin rəhbərliyi altında, xüsusi seçilmiş, asan başa düşülən və yadda qalan təlim materialının öyrənilməsi prosesində qanunauyğunluqları aşkar etməyi, nəticə çıxarmağı öyrənirlər.

Əsas hissə. Beləliklə, interaktiv təlim metodları prosesində yalnız müəllimlə tələbələr deyil, həm də tələbələr öz aralarında bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur, informasiya mübadiləsi aparır, problemləri birgə həll edir, başqalarının hərəkətlərini və öz davranışlarını qiymətləndirirlər. Bu təlim prosesində müəllim təşkiledici, əlaqələndirici, istiqamətverici və məsləhətverici, tələbələr isə təcrübəçi, tədqiqatçı və yaradıcı subyektlər kimi fəaliyyət göstərirlər.
 
 İnteraktiv metodlara aşağıdakılar daxildir: mühazirə, diskussiya, beyin həmləsi, maarifləndirici oyunlar, treninq, distant təhsil, layihə metodu, sinifdənkənar metodlar, yaradıcı tapşırıqlar, test, illüstrativ materialla qrup işi, videoların müzakirəsi, ictimai resurslardan istifadə və s.

Təlim prosesi əsasən iki fəaliyyətə əsaslanır: biliyin ötürülməsi və mənimsənilməsi. Birinci halda müəllim lazımi məlumatı verir, tələbələr isə onu qavrayırlar. Tədris metodları müəllim və tələbələrin təhsil məqsədlərinə çatmağa yönəlmiş birgə fəaliyyətidir. Müəllim müxtəlif bilik mənbələrindən istifadə edərək idrak prosesini idarə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici dillərin tədrisinə metodik yanaşma üç üsulla həyata keçirilir: 
• passiv təlim; 
• fəal təlim; 
• interaktiv təlim. 

Əgər biz passiv təlimdən danışırıqsa, qeyd etməliyik ki, burada müəllim tədris prosesinin mərkəzində dayanır: o,burada fəal rol oynayır, tələbələr isə passivdir. Nəzarət suallar, testlər və s. vasitəsilə həyata keçirilə bilər. İnnovativ metodlar da bu proseslə üzləşir və onların məqsədi tədrisin yeni üsul və metodlarından, o cümlədən yeni texniki tədris vəsaitlərindən istifadə etməklə müəllim və tələbələrin fəaliyyətini qiymətləndirməkdir. Passiv təlimin nümunəsi mühazirədir.

Fəal təlim metodları - müəllim və tələbələrin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduğu, rol və fəaliyyətlərinin bərabər olduğu tədris metodlarıdır. Buna misal olaraq didaktik oyunları, konkret vəziyyətlərin təhlilini və s. göstərmək olar.     

Müasir təhsildə ən populyar və ən təsirli tədris təlimi interaktiv təlim, yaxud yanaşmadır. İnteraktiv - ingiliscə interaction (qarşılıqlı əlaqə) sözündəndir. Bu, tələbənin öyrənmə mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi əsasında qurulan, mənimsənilmiş tədris növüdür. Əksər müəllimlər adətən bu cür öyrənməni sinifdə birlikdə işləmək kimi başa düşürlər. Ancaq burada diqqət əsasən daxili fəaliyyətə yönəldilməlidir. Tələbələrdə elə daxili motivasiya yaratmaq lazımdır ki, onlar dərsdə fəal iştirak etsinlər.

     Beyin həmləsi - interaktiv təlimin ən geniş yayılmış növüdür. Beyin həmləsi tələbələrdə yeni bilikləri üzə çıxarmağa, müzakirə olunan məsələyə maraq oyadır. Bu təlimin tətbiqi tələbələri fəallaşdırır, verilən suala tez və düzgün cavab tapmağa, müxtəlif ideyalar irəli sürməyə həvəs yaradır.

Əqli hücum tətbiq edilərkən müəllim həll olunmalı problemi elan edir. Sual lövhəyə yazılır və ya şifahi şəkildə verilir. Müəllim mümkün qədər çox tələbənin fikir söyləməsinə nail olmalıdır. Tələbələr problemlə bağlı yığcam şəkildə müxtəlif təkliflər irəli sürürlər. Söylənilən bütün mülahizələr heç bir şərh verilmədən, tənqidi münasibət bildirilmədən lövhədə qeyd olunur. Sonra təhlil və müzakirə mərhələsi gəlir. Müxtəlif ideyalar qiymətləndirilir, lehinə və əleyhinə fikirlər söylənilir və faydalı hesab etdikləri ideyalar seçilir. Bu təlimin üstünlüyü tələbələrin xarici dil öyrənməyə marağını artırmaq, həmçinin onlarda yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

Canavar, keçi və kələm haqqında məşhur tapmacanın həllini tələbələrin beyin həmləsi təliminin nümunələrindən biri kimi göstərə bilərik.
Təsəvvür edin ki, balaca qayıqla çayın bir tərəfindən digər tərəfinə canavar, keçi və kələmi keçirməlisən. Qayıqda səninlə yanaşı yalnız bir sərnişini daşıya bilərsən. Düşün, qurdu keçi ilə aparsan, qurd onu yeyəcək, keçini kələmlə qoysan, onda kələm yeyiləcək. Nə etməli?
Hər bir tələbə öz variantını cavab kartına yazır.

Sonda müəllim doğru cavabı elan edir.
Əvvəlcə keçini aparmaq lazımdır.
Sonra canavarı götürüb, o tərəfə keçirməliyik.
Canavarı düşürüb,yenidən keçini götürüb özümüzlə geri qaytarırıq.
Keçini sahilə qoyub, kələmi götürürük.
Kələmi canavarın yanına qoyub, keçinin arxasınca gedirik.
Qoyulan vaxt ərzində doğru cavab verən tələbə (lər) qalib elan olunur.

Sırf məntiqlə bu sadə tapmacanın həllində bütün problemin keçidə olduğunu təxmin etmək çox asandır və əvvəlcə onu keçirmək lazımdır. Lakin növbəti addım adətən uğursuzluqla nəticələnir. Ya canavarı, ya da kələmi gətirmək lazımdır. Amma qarşı tərəfə kimi qoyub getsək də, kimsə mütləq kimisə yeyəcək. Həll, əgər xatırlayırsınızsa, tamamilə mənasızdır. İkinci yerdə kimi ötürməyin fərqi yoxdur - canavarı və ya kələmi. Geri dönərkən bütün bəlaların mənbəyi olan keçini özünüzlə aparmaq və onu sol sahilə qaytarmaq vacibdir. Ancaq bu variant ilk əvvəl  ağlımıza belə gəlmir. Axı, tapşırığın şərtinə görə bir keçid haqqında deyilir və bu simvolları soldan sağa köçürməliyik, əksinə deyil. Və biz tapşırığın qaydalarının bunu etməyimizi rəsmi şəkildə qadağan etmədiyini görmürük.

Xarici dillərin interaktiv tədrisinin digər bir növü də müzakirə və ya diskussiyadır. Diskussiyanın (latınca müzakirə - nəzərdən keçirmək, araşdırmaq) məqsədi müxtəlif baxışları aydınlaşdırmaq və müqayisə etmək, mübahisəli məsələnin düzgün həllini tapmaq üçün problemin ictimai müzakirəsinə əsaslanan fəal öyrənmə üsuludur. Bu interaktiv öyrənmə növü müəyyən bir mövzuda tədris materialının öyrənilməsini tələb edir. Mövzu üzrə leksik və qrammatik materialı öyrəndikdən sonra tələbələr müzakirəyə başlaya bilərlər. Bu üsul ardıcıl olaraq tələbələrə kömək edir və fikirlərini məntiqlə ifadə edir. Bu metodun effektiv olması üçün tələbələr kiçik qruplara bölünməlidir, sonra hər bir iştirakçı öz fikirlərini bildirə və mövzunun müzakirəsində fəal iştirak edə bilər. Bu metodun effektivliyinə nail olmaq üçün aşağıdakı təlimatlara əməl edilməlidir:
 
  1) müəllim tələbələrlə birlikdə müzakirə üçün mövzu seçir;
  2) tələbələr mövzunu öyrənirlər; 
  3) müəllim qruplar təşkil edir;
  4) müəllim göstərişlər verir; 
  5) müəllim tələbələrin fəaliyyətinə rəhbərlik edir və bu və ya digər yardıma ehtiyac olduqda kömək edir və işi stimullaşdırır;
  6) müzakirənin sonunda hər qrupdan bir iştirakçı təqdimatla çıxış edir.

Gəlin növbəti interaktiv öyrənmə növünə keçək: klaster. İngilis dilində klaster sözü “şaxələndirmə” deməkdir. Bu üsulun əsas mahiyyəti ondadır ki, keçilən mövzu ilə bağlı olan başlıca söz lövhədə yazılır. Başlıca sözlə əlaqəli olan sözlər boş xanalara yazılır.
Məsələn: bir rus dili dərsində "İsmin kateqoriyaları" mövzusunu öyrənərkən, dərsin sonunda tələbələr isim klasterini aşağıda göstərilən qaydada tərtib edirlər.




Digər nitq hissələrinin tədrisində də eyni sxemdən istifadə etməklə, tələbələrin mövzunu daha yaxşı mənimsəmələrinə nail olmaq olar. 

Nəticə. Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, interaktiv təlim metodu xarici dillərin öyrənilməsində də motivasiyanı artırır, tələbələr təlim prosesində özlərini daha rahat hiss edirlər. Bundan əlavə, bu məqalədə müzakirə olunan bütün üsullar ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirir, onlara komandada işləməyi və bir-birini dinləməyi öyrədir, həmçinin müəyyən bir pedaqoji problemin həllinə kömək edir.

"Təhsil" jurnalı
5 noyabr 2024-cü il