Dərsdə problem həll olmalıdır

 
 


 
 

                                                      
           
“Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” XXI əsrin tələblərinə uyğun təhsil sisteminin məqsədlərinə çatmağı əhatə edir. Milli Prioritetlər, gənc nəsli gələcək rəqəmsal texnologiyalar dövrünə hazırlamaqdır. Məktəb yaşından rəqəmsal səriştələrin aşılanmasına diqqət yetirilməsini, indikindən əsaslı şəkildə fərqlənən yeni bacarıqların, ixtisasların və peşələrin verilməsini vəzifə kimi müəyyən edir. Bu işdə  pedaqoji  sahədə çalışan müəllim adını şərəflə daşıyanların mənəvi borcu böyükdür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 oktyabr 2013-cü il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası ”təhsilimizn daha keyfiyyətli və dünya səviyyəli inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. Bu mühüm dövlət sənədində qeyd edilir ki, “...sürətlə modernləşən Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin insan kapitalının inkişafı çağırışlarına cavab verməsi istiqamətində yeni addımların atılmasına və ümumi təhsilin keyfiyyət göstəricilərinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün təhsili idarəetmə sisteminin yenidən qurulması, bu sahədə insan resurslarının inkişaf etdirilməsi və müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması zəruridir”.

   Uzun illər pedaqoji fəaliyyətim zamanı apardığım müşahidə və təcrübələr əsasında qazandığım peşəkarlıq,müvafiq mənbələrdən faydalanmağım mövzu ilə bağlı elmi-metodik şərh verməyə inam yaradır. Dərslə əlaqədar dünyada çoxsaylı pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatların olması,elmi tədqiqat işlərinin aparılması və s.mövzunun aktual olduğunu bildirir.Dərs: məktəbdə təlim, öyrətmə və öyrənmə prosesi, təd­ris işi kimi ifadə olunsadə mahiyyəti metodoloji olaraq çox genişdir. Bu fəaliyyət zamanı müəllim konkret vaxt daxi­lində siniflə dəqiq fənn üzrə məşqul olur. Dərsdə problem həll olmalıdır. Siniflər üzrə hər təlim gününə uyğun olan dərslərin keçi­ril­mə yeri, vaxtı və ardıcıllığı haqqında məlumata malik qra­fik cədvəl olmalıdır. Bu cədvəldə hər dərs saatını keçi­rən müəllimin adı və fənni qeyd olunur. Dərs cədvəli təh­sil müəssisəsinin direktoru tərəfindən təsdiq olunur.Ardıcıl olaraq müəllim dərsin icmalını hazırlamalıdır. İcmal mövzunun, tapşırığın, dərs mərhələsinin xülasə­sin­dən, müəllimin nitqinin hissələrindən və keçiləcək möv­zunun tam mətnindən ibarətdir.

    Dərs zamanı onun vaxtını düzgün bölüşdürə bilmək üçün  müəllim və şagird arasında  qarşılıqlı münasibətin plan­­lanmasını əks etdirən plan vacibdir.
Dərsin planlanmasının əsası kimi müəllimin tədris ma­terialı­nı şagirdlərə çatdıra bilmək üçün məqsədlər, tapşı­rıqlar, prinsiplər və metodlardan məntiqli  istifadə edilməsidir. Dərsin planı  icmal şəklindədir. 
Dərsin bütövlüyü və onun müxtəlif variantlarda əsas xüsusiy­yətlərini saxlayan elementlərinin cəmi onun struk­turu adlanır. Bu elementlərə aiddir: dərsin əvvəlinin təşkili,   məqsəd və vəzi­fə­lərinin təyini,   izahat, möhkəmləndirmə, təkrarlama, ev tap­şırığı,  nəticəsinin təhlili. Dərsin növü struktur hissələrin müəyyənləşməsi və ardıcıllığı üzrə müəyyən edilir. 
   
    Dərsin qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün müəllimdən başqa digər faktorların neytrallaşması halında verilmiş və ya mümkün olan tədris məqsədlərinin (məsələn, şagirdin savadsızlıqdan savadlılığa keçməsi) həyata keçirilmə dərə­cəsi onun effektiv­liyidir.
Dərs zamanı müxtəlif kiçik tərkibdə müəllim tərəfindən verilmiş eyni, özünəməxsus tapşırığının və elmi idrakının inki­şafı işinin təşkili qrup işidir.   
Müəllimin dərsdə və dərsdənkənar məşğələlərdə istifadə etdiyi  sənəd və didaktik materialların toplusu sistem təşkil edir.Bura daxildir: təhsil standartı, tədris proqramı, təqvim və tematik planlar, dəslərin icmalı. Tərbiyəvi iş planı, vəsait, əyani və­saitlər və s.
Şagirdlərin, həmkarlarının, sosial ətrafının təfəkküründə müəllimin stereotripinin qavranması onun imicidir. İmicin formalaşmasında ona xas olan real xüsusiyyətlərlə yanaşı  ətraf­­dakı­ların da  əlamətləri təsir göstərir.

    Şagirdin bilik, bacarıq, vərdişlərə yiyələnməsi ilə yanaşı onların dünyaya, bir-birinə, keçilən materiala olan baxışının formalaşması tərbiyəvi tədrislə ifadə olunur. Ənənəvi və müa­sir dərsin keyfiyyət cəhətdən fərqi məhz tərbiyəvi təd­risin nəti­cələri ilə müəyyən olunur.
Tərbiyənin mahiyyətinin, prinsip və dəyərlərinin şərhi onun fəlsəfəsi olub məqsədi cəmiyyətin  əqli, fiziki, mənə­vi, estetik inkişafına və həyata baxışına dair ideal tələblərin nəzəri ümu­miləş­məsidir.Qeyd olunan qısa ümumiləşmədən aydın olur ki, müəllimin dərsdə səmərəli səriştəlilik qabiliyyəti və peşəkarlıq fəaliyyəti mühüm tələblərin reallaşdırmasından asılıdır. Dərsdə problem həlli dedikdə pedaqoji prosesin tamlığı onun sahələri( komponentləri) qarşısında vahid məqsədin olmsı və şəxsiyyətin bütöv­lüy­ü ilə təmin olması başa düşülür. Tərbiyə, təhsil və təlim prosesləri özlərinə məxsus spesifik xüsusiyyətlərə malik olsa da, bü­töv­lükdə hamısı ümumi bir məqsədə - şəxsiyyətin ahəng­dar inkişafına xidmət edir. Tər­biyə və təlim  - təhsilverici, tər­bi­yəedici və inkişafetdirici funk­siyaları yerinə yetirir. Bu zaman pedaqoji prosesin bütün sahə­ləri qarşılıqlı vəhdətdə idrak fəallığı yaradır. Təlim prosesi tərbiyə funksi­yasını həyata keçir­diyi kimi, tərbiyə prosesi də təlim prosesinə təsir göstərir. Ümumi məqsəd baxımından pedaqoji prosesin hər bir sahəsi bu və ya digər funksiyanın yerinə yetirilməsinin dərkində aparıcı rol oynayır. Belə ki, təlim prosesi öyrədici (təhsil­verici) və inkişafetdirici, tərbiyə prosesi isə tərbiyəedici funksiyanın həyata keçirilməsinə daha çox xidmət göstərir.
Buna müvafiq olaraq pedaqoji prosesin hər bir sahəsi özünə məxsus vəzifələrə və məzmuna malikdir. Təlimin məzmununda elmi təsəvvürlərin, anlayış və qanunların, bacarıq və vərdişlərin aşılanması aparıcı yer tutur. Təli­min məzmunu eyni zamanda tərbiyə və inkişaf vəzifə­lərinin həllinə, gənc nəslin ideya-mənəvi tərbiyəsinə kömək göstərir.

    Tərbiyənin məzmununda şəxsiyyətin ideya-mənəvi tə­səv­­­vürləri, inamı, əqidəsi, dünyagörüşü, müsbət davranış adət­ləri aşılamaq idrk fəaliyyətində əsas yer tutur. Tərbiyə prosesinin məz­munu şəxsiyyətin təhsil səviyyəsinə, biliklərin geniş­lənməsinə də güclü təsir göstərir. Təlimdə tərbiyə şagird­lərin fəallıq və səyini stimullaşdıran amil kimi çıxış edir.

     Şəxsiy­yətin çox müxtəlif keyfiyyətləri - zehni, əxlaqi, ideya-si­yasi, əmək, fiziki, estetik və digər müsbət cəhətləri qarşılıqlı vəhdətdə formalaşır və inkişaf edir; bu keyfiy­yətlər biri-digərini şərtləndirir, tamamlayır. Bununla da şəxsiy­yətin bütövlüyü və ahəngdar inkişafı təmin olunur. Əgər pedaqoji prosesin müxtəlif sahələri bir-birindən ayrı­lıqda, əlaqəsiz həyata keçirilərsə, onun tamlığı pozular. Bu da şəxsiyyətin inkişafına mənfi təsir göstərər. De­mək, peda­qoji prosesin müxtəlif sahələri ümumi tərbiyə məq­sə­dinin həyata keçirilməsində idrak fəallığı ilə iştirak edir. Ge­niş mənada tərbiyənin məqsədi nədir? Biz necə insan yetişdirmək istə­yirik? Ona hansı yollarla nail olmaq olar?
Bu sual­lar pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan hər bir müəllimi ciddi maraqlandırmalıdır. Pedaqoji prosesin  bi­rinci ünsürü- məq­səddir. O, idrak fəaliyyətində digər ünsürlərini - məzmun, vasitə və metodları müəyyən edir. Peda­qoji prosesdə idrak fəaliyyətin səmərəli nəticə verməsi üçün onun məqsədini bilmək vacibdir. Çünki məqsədsiz fəaliyyət yoxdur. Bunsuz fəaliy­yət kortəbii xarakter daşıyır. Onu dəryada kom­passız, mayaksız hərəkət edən gəminin işinə bənzətmək olar.K.D.Uşinski haqlı olaraq məqsədi bilmədən fəaliyyət göstərən müəllimi layihəsiz bina tikən bənnaya bənzədirdi. 
Milli Kurikulum bilavasitə qeyd olunan  funksiyaların reallaşdırılmasına xidmət etməklə: ümumi təhsilin pillələri, bu pillələrdə tədris olunan fənlər arasında əlaqələrin və ardıcıllığın təmin edilməsi; fənlərin məzmununun cəmiyyətin tələbatına uyğun daim təkmilləşdirilməsi və yeniləşdirilməsi; təlim texnologiyalarının çevikliyi və interaktivliyinin təmin olunması; nəticəyönümlü fənn kurrikulumlarının hazırlanıb tətbiq olunması; təlim mühitinin, təhsil fəaliyyətinin səmərəliliyinin, təlimin inkişafetdirici və qabaqlayıcı xarakterinin, bilik, bacarıq və vərdişlərin təhsil pillələri üzrə konsentrik prinsip əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması; şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi və stimullaşdırılmasının təmin edilməsi proseslərin nəticələrinə nail olur.

 Milli Kurikulum  göstərilən bu ümumi prinsiplərə istinad olunmaqla hazırlanmışdır: milli və ümumbəşəri dəyərlərin nəzərə alınması; ümumi inkişafı, meyil və maraqları nəzərə alınmaqla bütün şagirdlərə əlverişli təlim şəraitinin yaradılması; tələbyönümlülük; nəticəyönümlülük; şagirdyönümlülük; inteqrativlik.
Konseptual sənəddə ibtidai təhsilin məqsədinə daxildır: uşaqlarda oxu, yazı və hesablama vədişləri yaratmaq və möhkəmləndirmək; uşaqlara insan, cəmiyyət, təbiət və onlar arasındakı qanunauyğunluqlar haqqında ilkin həyati biliklərin verilməsini təmin etmək; uşaqlarda məntiqi və yaradıcı təfəkkür elementlərini formalaşdırmaq, istedadlı uşaqların erkən yaşdan üzə çıxarılmasını və inkişafını təmin etmək;uşaqlara həssaslıq, estetik və bədii zövq, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlər, fiziki mədəniyyət və özünəxidmət bacarıqları aşılamaq.
Müəllim bilməlidir ki, ibtidai təhsil üzrə ümumi təlim nəticələrinə görə şagird  nəyi bacarmalıdır: zəruri riyazi bilikləri həyatda tətbiq etməyi və sadə alqoritmləri yerinə yetirməyi, kompüter texnikasından istifadə etməyi;müşahidə etdiyi obyekt və hadisələri təsvir etməyi, 
onları səciyyəvi əlamətlərinə görə fərqləndirməyi;müstəqil və məntiqi düşünməyi, münasibət bildirməyi; ünsiyyət qurmağı, əməkdaşlıq etməyi, fikirlərini aydın ifadə etməyi; mədəni davranış, şəxsi gigiyena və müvafiq təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməyi; tapşırılan işi, habelə yaradıcılıq tələb edən işləri müstəqil yerinə yetirməyi, sadə əmək vərdişlərini tətbiq etməyi;öz vəzifələrini yerinə yetirməyi, özünün və digərlərinin hüquqlarına hörmət etməyi; Azərbaycan xalqının dili, əxlaqi-mənəvi dəyərləri, milli adət-ənənələri, tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti haqqında qazandığı ilkin bilikləri sadə formada təqdim etməyi; yaşına uyğun bədii, elmi-kütləvi və məlumat xarakterli mətnləri oxumağı, mətndəki əsas məzmunu ayırmağı və ona öz fikrini bildirməyi, lüğətlərdən, məlumat xarakterli kitablardan istifadə etməyi; insanlara, təbiətə, əməyə, şəxsi və dövlət əmlakına ədalətli, qayğıkeş və tolerant münasibət bəsləməyi, gerçəkliyi estetik qavramağı.Qeyd olunan bacarıqlar ruhunda şagird pedaqoji prosesdə tərbiyə olunub inkişaf etməlidir. Müəllim qazandığı təcrübədən bilir ki,ibtidai təhsil üzrə ümumi təlim nəticələrinə öyrənən pedaqogikanın əsas anlayışları  olan təlim, təhsil, tərbiyə, inkişaf kimi  texnoloji proseslərin ahəngdar təsiri ilə nail ola bilər.

    Tərbiyənin məqsədi dedikdə, pedaqoji fəaliyyətin son nəticəsi, yəni insan şəxsiyyətinin layihəsi başa düşülür. Bu məqsəd cəmiyyətin tələbatı ilə müəyyən olunur.Cəmiyyət necə insan yetişdirmək lazım gəldiyini, sanki, məktəb və ailəyə sifariş verir. Onlar də bu sosial sifarişi yerinə yetirir. Eyni olmayan cəmiyyətlərdə, onun müxtəlif inkişaf mərhələlərində tərbiyənin məqsədi dəyişə bilər. Məsələn, 70 illik kommunist rejimi dövründəki məqsədlərlə hazırda - müstəqil dövlət quruculuğu döv­rün­dəki tərbiyə məqsədlərində ciddi fərqlər vardır. Tər­bi­yənin başlıca məqsədi ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət yetiş­dir­məkdir. Belə şəxsiyyət birtərəfli deyil, bir çox cəhətdən (zehni, fiziki, mənəvi və s.) inkişaf etməlidir. Ahəng­dar inkişaf etmiş şəxsiyyətin keyfiyyətləri genişdir. Hər bir keyfiyyətin formalaşmasında tərbiyənin ayrı-ayrı tər­kib hissələri aparıcı   rol oynayır. 
Şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı üçün  tərbiyə sahələri kompleks şəkildə həyata keçirilməlidir. Pedaqoji prosesə kompleks yanaşma o deməkdir ki, hər bir şagird tərbiyənin bütün sahələri ilə əhatə olunsun. Yəni zehni, əxlaqi, əmək, estetik, fiziki və s. hazırlıq keçsin. Bunun üçün məktəbdə lazımi şərait maddi baza yaradılmalı, məktəb kompleksi təşkil edilməlidir. Pedaqoji proses təlim, təhsil, tərbiyə və şəxsiyyətin inki­şafı proseslərinin vəhdəti olub-eyni məqsədə xidmət edən vahid  əməliyyatlar olub idrakla həqiqəti tənzimləyir.
 
   Pedaqoji prosesin tamlığının təmin olunmasının ibtidai təlim dövrü uşaq həyatının çox əhəmiyyətli mərhələlərindən biridir. Dərsdə problem həlli ilə bağlı təbii imkanlarının üzə çıxması üçün hər cür şərait yaratmaq mümkündür. Şagirdlərdə qabiliyyətlərin vaxtında üzə çıxarılması, möhkəmləndirilməsi, materialın şüurlu surətdə mənimsədilməsi üçün təlimdə inteqrasiya vacibdir. "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" sənədində təhsilin inteqrativliyi əsas prinsip kimi nəzərdə tutulmuşdur. Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın nəzərə alınması ümumpedaqoji prinsiplərdən biridir. Azərbaycan dili təliminin didaktik əsasını təşkil edir. Məzmun və təlim strategiyalarının formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. İlk növbədə, məzmun standartlarının müəyyən olunmasında və qruplaşdırılmasında ona istinad olunur. 
Hər sinifdə məzmun xətləri üzrə təqdim olunan standartlar arasında üfüqi əlaqələrin olması diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu əlaqələr daha çox standartlarda istifadə edilmiş məzmun və fəaliyyətlərə əsasən qurulur. 

   Belə üfüqi inteqrasiyanın nəzərə alınması fənn daxilində anlayışların, bacarıq və vərdişlərin, əlaqələnmiş sistemli məzmunun formalaşmasına imkan yaradır. Eləcə də, dərslik və digər vəsaitlərin hazırlanması işini, müəllimlərin tədris fəaliyyətini istiqamətləndirir. 
Fənn daxilində şaquli əlaqələr siniflər üzrə məzmun standartları arasında bağlılığı təmin etməklə onların inkişafını tənzimləyir. Şagirdlərin Azərbaycan dilinə aid bacarıq və vərdişlərindəki dəyişiklikləri izləməyə, onların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səmərəliliyinə şərait yaradır. Öyrənilmiş bilikləri möhkəmləndirir, daha etibarlı nitq vahidlərinin formalaşmasına təkan verir. 

   Fəndaxili inteqrasiya zamanı Azərbaycan dili ilə digər fənlərin uyğun anlayışları arasında əlaqələr müəyyənləşdirilir, dərsliklərdə, təlim prosesində ondan istifadə imkanları konkretləşdirilir. Bu əlaqələrin müəyyən olunmasında şagirdlərin ümumi bacarıqlarının formalaşdırılması zəruri məqsəd kimi diqqət mərkəzində saxlanılır. Dərs planı nümunəsindən praktik olaraq deyilənləri aydın təsəffür etməklə müəllimdən pedaqoji prosesin dərsdə tamlığı üçün nə qədər səriştə və peşəkarlığın olmasının vacibliyi dərk olunur. 
I sinif. 

Mövzü: Meyvələr
Alt-standart. 1.1.3;.2.1.1; .2.2.1 
Məqsəd: 
Meyvələrin adlarını öyrənmək. 
Öyrəndiyi yeni sözləri düzgün tələffüz etmək və sual vermək bacarığı formalaşdırmaq. 
İnteqrasiya: T-i. 1.1.3; A-d. 1.2.6; Mus. 1.1.3; H-b. 1.3.3. 
İş forması: qrup işi, kollektivlə iş. 
İş üsulu: müzakirə, beyin həmləsi. 
Resurslar: meyvə şəkilləri, meyvə ikebanası (bəzədilmiş səbət), dərslik, işçi vərəqləri, markerlər. 
Müasir dərsin gedişi: 
Motivasiya, problemin qoyul­maşı:

Löhvədən meyvə ağaclarının şəkli çəkilmiş plakat asılır və müəllim şagirdlərin fikrini plakata yönəldir. Suallar vasitəsilə “meyvə” sözü alındıqdan sonra ”Meyvələrin xeyri nədir?” sualı verilir. 

Tədqiqat sualı: Şəkildə gördüyünüz meyvələri necə adlandırarsınız? Onların bizim üçün nə kimi xeyri var? 
Məlumatın mübadiləsi və müzakirəsi: 

Şagirdlər iki qrupa bölünür. Qruplara meyvə şəkilləri paylanır. Birinci qrupa meyvələrin əlamətləri, ikinci qrupa meyvədən hazırlanan məhsullar haqqında fikir söyləmək tapşırılır. Hər iki qrup tədqiqatın nəticələrini təqdim edir. Müəllim nəticələri ümumiləşdirir. Ümumiləşdirmə zamanı meyvələrin adı, rəngi, forması təkrarlanır və xeyri haqqında məlumat genişləndirilir. 
Qiymətləndirmə: Qrupların fəaliyyəti rəğbətləndirmə yolu ilə qiymətləndirilir. 

Ev tapşırığı. Meyvə şəkli çəkmək:
Nəticə olaraq demək istəyirəm ki,sadə məzmunda təqdim olunan müasir dərsdə tədris olunan mövzuya müvafiq alt standartların təlim məqsədində rellaşmasına müəllimin nail olması problemin həlli deməkdir.Arzu olunan bu nəticəyə hər bir müəllim nail ola bilmir.Belə uğursuzluqlar sertifikasiya tələbinin vacibliyinə səbəb olanlardandır. İbtidai təhsildə müasir təlim texnologiyaları məqsədə çatmaqda sürətləndirməni artırır. Məktəb təcrübəsində İKT-nin təlim  imkanlarından, interaktiv lövhədən istifadə tədris prosesini yaddaqalan və maraqlı etməsi müəllimlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanır.

  Müasir müəllim təlim texnologiyaların demokratik ruhlu, müstəqil düşüncəli, yüksək  bilik və bacarıqlara yönəltmiş gənc nəslin tərbiyə  olunmasını əsas vəzifə saymalıdır. Təlimdə yeni texnologiyalardan istifadə etməklə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi hər bir müəllimin arzusudur. 
İbtidai sinif müəllimi ilkin maraq kimi, fəal təlimə əsaslanan müasir  dərsin mahiyyətini düşünmə, öyrənmə və danışma təşkil etdiyinə diqqət yönəltməlidir. Metodik ədəbiyyatlarda müasir dərsin strukturu:  motivasiya, problemin qoyuluşu, tədqiqatın aparılması, informasiya mübadiləsi, informasiyanın müzakirəsi, nəticə və ümumiləşdirmə,  yaradıcı tətbiqetmə,  qiymətləndirmə kimidir. Bu  mərhələri: öyrənmə, tətbiqetmə, dəyərləndirmə üzrə ayırmaq da olar. Hər bir fənn üzrə proqramda (kurikulumda) onun  xarakterinə uyğun  fəaliyyət xətləri verilmişdir.Sadə model üzrə fikrimizi ümumi olaraq aydınlaşdıraq. Məsələn, Azərbaycan dili fənn proqramında (kurikulumunda)  fəaliyyət xətlərinə aiddir: Problemin həlli;mühakiməyürütmə və əsaslandırma;ünsiyyət;tədqiqetmə; tətbiqetmə.
Qeyd edilən fəaliyyətlər fənnin   məzmun standartlarında öz əksini tapır.

   Məzmun standartlarının gerçəkləşdirilməsi zamanı şagird araşdırır, mühakimə yürüdür, münasibət bildirir.Daha sonra fikirlərini əsaslandırır, öyrəndiklərini tətbiq edir. Bütün bu fəaliyyətlər  yazılı və həm də şifahi formada yerinə yetirilir.
Müəllim təlim prosesində müzakirə, rollu oyun, ziq-zaq, karusel, klaster, plan tərtibi, dinlənilmiş mətnlərin şifahi təhlili, dinləmə materialları üzrə müsahibə  və s. üsullardan istifadə etməklə şagirdləri axtarışa, dərzdə problemi həll etməyə sövq edə bilər.
İbtidai sinif müəllimi   təhsilimizdəki innovasiyaları, yeni təlim texnologiyalarını, kurikulumun tələblərinə cavab verən meyarları öz fəaliyyətində tətbiq etməyə çalışmalıdır. 

   Müəllim üçün dərs­ləri ənənəvi, fənnyönümlü və müasir şəxsiyyətyönümlü  müqayisə etmək  onların paradiqmalarını (mühüm əlamətləri,  xarakteristikasını və onlardan irəli gələn nəticələri ) təhlil etmək vacibdir.
 
   Ənənəvi dərslər və onların paradiqmaları: müəyyən tarixi dövr ərzində elmdə mövcud konseptual sxem, prob­lemin qoyuluşu, həlli və öyrənilməsi modeli, tədqiqat meto­dunu bildirən əsas elmi baxış, cərəyan kimi anlaşılır (paradiqma yun. παράδειγμα, - nümunə, model).
Təhsilalanlara obyekt kimi yanaşılması: bütün şagird­lərə orta səviyyəlilər kimi yanaşılır, istedadın, qabiliyyətin inkişafı üçün şərait yaradılmır;dərsdə seçim hüququnun reallaşdırılması məhdudlaşır; təhsilalanlarda laqeydlik, qeyri fəallıq, başqasının köməyinə ümid olmaq tərbiyəsi formalasır;müəllimlər, tərbiyəçilər dərsin məqsəd və vasitələrini aydın və düzgün dərk edə bilmir.
 
   Dərsdə öyrənənlərə avtoritar münasibət: monoloji təhsilvermə üsulu tətbiq olunur; tədris- təlim prosesi təlim materialını mənimsəməyə deyil, sadəcə şərh etməyə yönəldirlər;sağlamlığa zərər verən təlim mühitinin (əsəb gərginliyi, həyəcan və qorxu, mənfi emosiyalar şəraitində fəaliyyət) aradan qaldırılmasına şərait yaradılmır.

   Dərsdə lüzumsuz olaraq xırdalan­ma: öyrənən­lərin biliklərinin və dünyanı dərk etmələrinin fraq­mental­lığı (natamamlığı) baş verir;çox yüklənmə və yorulma nəticəsində öyrənənlərin sağ­lam­lığına böyük zərər vurulur.
Həddən artıq məlumatlılıq (informativlik): öyrənilən təd­ris materialları gündəlik həyat problemləri ilə uzlaş­dırıl­mır; nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqələri zəifləyir.

    Kadr hazırlığının keyfiyyətinə diqqətin yetiril­mə­məsi: öyrədənin şəxsi keyfiyyətlərinin və peşəkarlıq baca­rıq­larının inkişafı məhdudlaşdırılır; öyrədənlərin tənqidi təfəkkürünün inkişafına və yaradıcı axtarışa cəlb olun­ma­sına tələbkarlıq zəifləyir.
Dərsin bəsitləşdirilməsi: tədris fənni öz sosial- mədəni mahiyyətini itirərək qaydalar, faktlar yığımına çevrilir;təlim prosesi məzəmmət, öyüd-nəsihət, əxlaqi dəyərlərin deklara­siya­sından ibarət nizam- intizam dərslərinə çevrilir;fənnin məzmunu şagirdlərin şəxsi maraqları və motivləri ilə uzlaş­mır; dərsin (təlim prosesinin) rəqabətə dözümlülüyü aşağı səviyyəyə enir.
Ənənəvi anlamda təhsil əsasən, təlim-tərbiyə prosesi ki­mi məna daşıyırdı. Hazırda dərsin məqsədinə, eyni za­man­da insan şəxsiyyətini inkişaf etdirməyə istiqamət­lən­miş fəaliyyət sahəsi kimi baxmaq üstünlük təşkil etməyə baş­la­mışdır.

Müasir dərsin paradiqmalarına aşağıdakılar daxil­dir:
Təhsilalanlara subyekt kimi yanaşma: təhsilalanların maraqları nəzərə alınır; dərsdə fərdiləşdirilmiş, diferensial­laş­dırılmış, problemli təlim texnologiyalarına və İKT-yə üstünlük verilir; dərsdə psixoloji və sosial- peda­qoji xidmətlər inkişaf etdirilir; seçmə fənlər üzrə dərslərin təşkili genişləndirilir.
 Dioloji yanaşma: dərsdə problemli, dialoqlu, refleksiv tə­lim texnologiyalarına, kollektiv (qruplarla) fəaliyyətə üstün­lük verilir; kommunikativ fəaliyyətlər (dinləmə və eşitmə), açıqlıq, səmimilik, tolerantlıq, həmsöhbətinə hör­mət etmək bacarığı inkişaf edir; sağlamlığı qoruyan mühit yaranır; tələb olunan çoxlu sayda informasiya mənim­səni­lir.
Ekzistensiallıq (insan təbiətinin bütövlüyünün nəzərə alınması):
insan təbiətinin bütövlüyü təmin olunur; öyrənənlər mə­nəvi və ruhi cəhətdən inkişaf edir; öyrənənlərin səh­hə­tinə müs­bət təsir göstərilir;
dərsdə informasiyaların yadda saxlanılması deyil, başa düşülməsi dominant xarakter alır.
 İnteqrativlik: öyrənənlərin bütöv halda dünyanı dərk etməsi təmin olunur; öyrənənlərin sağlamlığının qorun­ma­sına müsbət təsir göstərilir; dərsdə rəqabət mühiti­nin for­ma­laşması təmin edilir.

İnkişafetdirici xarakterin təmin edilməsi: dərsdə şəx­siy­yətyönümlü və problemli texnologiyalar üstünlük təşkil edir; dərsin praktik, həyati və mənəvi-praqmatik yönüm­lü­lüyü (öyrənən həm inkişaf edir, həm də cəmiyyət üçün faydalı insana çevrilir) güclənir.
Pedaqoji kadrların müasir tələblərə cavab verən sə­viy­yədə formalaşdırılması: pedaqoji fəaliyyətdə yara­dıcı­lıq üstünlük təşkil edir;pedaqoji fəaliyyətdə bacarıqlı müəllimlərə tələbat artır; başqasının iş təcrübəsinin kor-koranə tətbiq olunmasına imkan verilmir.

Tədris-təlim prosesinin fundamentallığı: dərsdə rəqa­bət genişlənir; dərsdə motivasiya yüksəlir; müasir dünyagörüşün, mə­nəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin inkişafı təmin olunur.
Beləliklə, müasir dərsin, ənənəvi dərsdən fərqli olaraq əsas paradiqmalarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: öyrə­­nənlərin təlim prosesinin mərkəzinə gətirilməsi; tədris-təlim prosesinin qurulmasında öyrənən şəxsiyyətin bütöv­lüyü­nün nəzərə alınması (ekzisten­sial­lıq); inkişafet­diricilik; inteqrativlik; fundamentallıq.
Müasir dərsin mərhələləri üzrə ümumi  təhlili müəlimlərin marağına səbəb olacağına əminik. 

Dərsin birinci mərhələsi: Motivasiya, problemin qoyul­ması. Məlum olduğu kimi hər bir tədqiqatı başlayaraq problemi ortaya gətirmək lazımdır. Əsl problem həmişə çoxsaylı fərziyyələr, ehtimallar doğurur və bunları yoxla­maq üçün ilk növbədə tədqiqat sualı formalaşdırılmalıdır. Ancaq tədqiqat sualı yeni bilgilərin kəşfinə aparan bələdçi, "yolgöstərən ulduz” rolunu oynayır. Fəal təlimin birinci me­xa­­nizminə əsasən məhz problemin olması idrak fəallığı­nın yaranmasının başlıca addımı olur. 
Bəs nə üçün biz dərsin bu mərhələsini məhz motivasiya adlandırırıq? Psixoloji amil kimi motivasiya hər hansı fəa­liy­yətin mexanizmini işə salan sövqedici qüvvədir. Fəal dərsdə təfəkkür prosesini işləməyə sövq edən və şagirdlərin idrak fəallığını artıran motivasiya qismində ortaya gətiril­miş problem və onun həlli tələbatı çıxış edir. 

   Bu prosesin ən mühüm nailiyyətlərindən biri düşünməyə yönəlmə qabiliyyətinin sərbəstliyi və müstəqilliyidir: uşaq öz fikrini "Zənnimcə…" , "Mənə belə gəlir ki,…", "Mən belə hesab edirəm ki,…" sözlərindən istifadə etməklə ifadə edir.
Dərsin ikinci mərhələsi: Tədqiqatın aparılması. Prob­le­min həlli üzrə fərziyyələrin meydana gəlməsinin təbii nəticəsi olaraq, irəli sürülən fərziyyələri təsdiq və ya təkzib edən, habelə qoyulan tədqiqat sualına cavab verməyə kömək edə biləcək faktları tapmaq zərurəti ortaya çıxır. Buna, şagirdləri irəli sürülmüş problemin həllinə məqsəd­yönlü şəkildə aparan, özündə yeni informasiyanı və yeni sualları daşıyan müxtəlif çalışmalar kömək etməlidir. Məhz yeni faktların öyrənilməsi və bu suallara cavabların tapıl­ması gedişində düşünmək və yeni bilgiləri kəşf etmək üçün münasib şərait yaranır. 

    Tədqiqat müxtəlif formalarda: bütün siniflə birgə, kiçik qruplarda, cütlük şəklində və fərdi şəkildə aparıla bilər. Lakin interaktiv təlim anlayışının özü ənənəvi təlimdə tətbiq edilən frontal və ya fərdi formalarla müqayisədə daha fəal iş formalarının mövcudluğunu ehtiva edir. Təlimin interaktiv xarakteri kiçik qruplarda və ya cütlük şəklində işlərdə daha qabarıq formada təzahür edir.
Dərsin üçüncü mərhələsi: İnformasiya mübadiləsi.Bu mərhələdə iştirakçılar tədqiqatın gedişində əldə etdikləri tapıntıların, yeni informasiyanın mübadiləsini aparırlar. Qoyul­muş suala cavab tapmaq zərurəti tədqiqatın bütün iştrak­çılarını bir-birinin təqdimatını fəal dinləməyə sövq edir.

    Təqdimat bir növ yeni biliklərin dairəsini cızır və hə­ləlik bu biliklər natamam və xaotik xarakter daşıyır. Məhz bu mərhələdə yeni bir tələbat - həmin bilikləri qaydaya sal­maq, sistemləşdirmək, müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün tədqiqat sualına cavab tapmaq zərurəti yaranır.
Dərsin dördücü mərhələsi: İnformasiyanın müzakirəsi və təşkili.Bu, ən mürəkkəb mərhələdir. Bütün zehni vər­dişlərin, təfəkkürün müxtəlif növlərinin (məntiqi, tənqidi, yaradıcı)  səfərbərliyini tələb edir. Müəllim fasilitasiya əsa­sında  (yönəldici, köməkçi suallardan istifadə etməklə) əldə edilmiş faktların məqsədyönlü müzakirəsinə və təşkilinə kömək edir. İnformasiyanın təşkili bütün faktlar arasında əlaqələrin aşkara çıxarılmasına və onların sistemləş­diril­mə­sinə yönəldilir. Nəticədə mövcud tədqiqat sualına cavabın cizgiləri aydın seçilməyə başlayır.
Dərsin beşinci mərhələsi: Nəticə, ümumiləş­dir­mə. Be­lə­liklə, şagirdlərə yeni bilginin kəşfi yolunda son addımı atmaq: konkret nəticəyə gəlmək və ümumiləşdirmənin təri­fini vermək işi qalır. Bunun üçün şagird nəinki əldə olunan bilgiləri ümumiləşdirməli, həm də gəldiyi nəticəni tədqiqat sualı ilə (bu nəticə həmin suala cavab verirmi?) və irəli sü­rül­müş fərziyyələrlə (onların arasında düzgün olanı varmı?) müstəqil olaraq tutuşdurmalıdır. Bu çox mühüm məqamdır. Dərsin kulminasiyasını isə bilgiləri məhz özləri kəşf etdik­ləri üçün şagirdlərin duyduqları bənzərsiz sevinc və məm­nuniyyət hissi təşkil edir.

   Dərsin altınci mərhələsi: Yaradıcı tətbiqetmə. Məlum ol­duğu kimi biliklərin mənimsənilməsinin başlıca meyarı onun yaradıcı surətdə tətbiqidir. Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki əhəmiyyətini uşağa açıb göstərir. Buna görə müəllim imkan daxilində şagirdlərə tək­lif edə bilər ki, onlar müəyyən məsələlərin həlli üçün, yaxud hansısa yeni suallara cavab tapmaq üçün, qazanılmış bilikləri tətbiq etməyə çalışsınlar. Əgər yaradıcı tətbiqetmə dərhal mümkün deyilsə və əvvəlcə biliklərin mənim­sənil­məsi yolunu sona qədər (model üzrə tətbiqdən başlamış yeni şəraitdə tətbiqə kimi) keçmək tələb olunursa, deməli bu yolu keçmək lazımdır. Ancaq son nəticədə yaxşı olar ki, şagirdlərə, onların kəşf etdikləri bilgilərin yaradıcı surətdə tətbiqinə dair çalışma verilsin. Bu halda həmin bilgi həmi­şəlik onların şüurunda həkk olunar. Həmin mərhələ vaxt etibarilə yalnız bir akademik dərslə məhdudlaşdırılmaya da bilər, yəni onun həyata keçirilməsi sonrakı dərslərdə də mümkündür.

Dərsin yeddinci mərhələsi: Qiymətləndirmə və ya ref­lek­siya.
Qiymətləndirmə istənilən prosesin təkmilləşdirilməsini təmin edən bir mexanizmdir. Təkmilləşmək üçün vaxtında öz qüsurlarını və  nailiyyətlərini aşkar etmək, uğur qaza­nıl­masına nələrin mane olduğunu və nələrin kömək etdiyini müəyyənləşdirmək vacibdir. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinin qiymətləndirmə və refleksiya prosesləri məhz bu məqsədə xidmət etməlidir. 
Qeyd olunduğu kimi, fəal təlimin mühüm xüsusiy­yət­lərindən biri müstəqil təlim (öyrətməyi öyrənmək), müstəqil inkişaf vərdişlərinə yiyələnmək imkanıdır. Dərs başa çatdıqdan sonra göstərilmiş prosedurlardan birini - qiymətləndirmə və ya refleksiyanı həyata keçirərkən müstə­qil öyrənmə proseslərin nəzərdən qaçırmamaqdır. Bunun nəticəsində öz öyrənmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi məqsədəuyğun sayılır. 
Qiymətləndirmə və refleksiyanı dərsin müxtəlif mərhələlərinə daxil etmək olar. Belə yanaşma təlim pro­sesinin daha uğurla keçməsinə kömək edər. 
Şagirdlərin işinin effektivlik dərəcəsi  kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə qiymətləndirilə bilə. Müxtəlif üsullarla və eyni olmayan   formalarda həyata keçirilə bilər. Lakin müəllim yadda saxlamalıdır ki, qiymətləndirmə ilk növbədə şagird üçün özünü­qiymət­ləndirmə və özünənəzarət vasitəsi rolunu oynamalıdır. 

Təhsilin idarə olunmasında varisliyin gözlənilməsi ilə əlaqədar ümummilli liderimiz Heydər Əliyev demişdir:“Məktəbimizdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin,azadlığının mənası, məzmunu çox geniş tədris olunmalıdır.
Xalqımızı, millətimizi, gənclərimizi, tariximizə, mədəniyyətimizə, ənənələrimizə uyğun tərbiyə etmək, təhsilin istiqaməti, məktəblərimizin, müəllimlərimizin borcudur”.Bu prosesdə müəllimin pedaqoji əməyi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dərsdə motivasiya mərhələsi hansı hissələrdən ibarət olduğu müəllim üçün aydın olmalıdır. Bilməlidir ki,dərsdə problemi qoymaq üçün sual və ya tapşırıq verilir; yönəldici suallar təklif olunur; fərziyyələr irəli sürülür. Prosesin səmərəli təşkilində müəllimin akademik, didaktik, ünsiyyət, konstruktiv, təşkilatçılıq və iradi-emosional qabiliyyətlər mühüm yer tutur. Öyrətmənin səmərəliyi öyrənənlərin yüksək fəallığı, faktları müstəqil təhlil, ümumiləşdirmə, nəticələr çıxarma şəraitində daha yüksək səviyyədə keçir. Bu işə problemli suallar sistemi, şüurlu sual və tapşırıqların icrası şəraitinin yaradılmasını zəruri edir. 

Məktəblilərin müasir dövrün tələblərinə cavab verən bilik, bacarıq, vərdiş və dəyərlərə yiyələnən, bu kompe­ten­siyaları davamlı  olaraq inkişaf etdirən gənclər kimi forma­laşması təhsil ocaqlarımızda təlim-tərbiyə prosesinin necə qurulmasından, öyrədici  mühitin təşkilindən, təlim zamanı istifadə olunan forma, üsul, vasitələrdən asılıdır. Müasir təlimin başlıca vəzifələrindən biri  öyrənməyi öyrətməkdir. Yəni şagirdlər biliyi müstəqil əldəetmə bacarığına yiyə­lən­məlidirlər. İnsan kapitalının formalaşması keyfiyyətli təhsil, təhsildə innovasiyalar olmadan mümkün deyildir. Əks halda bu, cəmiyyət üçün problemlər yarada bilər. Deməli, təhsil müəssisələrində təhsil prosesinə innovasiyaların maksimal dərəcədə tətbiq edilmə mexanizmi yaradılmalıdır. Hesablamalara görə, Azərbaycanda olan bilik potensialı yaxın gələcəkdə özünü büruzə verəcək və dünyəvi reytinq qiymətləndirmə meyarlarına görə ölkəmiz xüsusi yer alacaq. Bunun üçün şagirdlərin ibtidai təhsilin keyfiyyətlə inkişafının dərsdən keçən yolundan başlayaraq, cəmiyyətin, dövlətin və ali məktəblərin əlaqəsini genişləndirməsi lazım olduğunu düşünürəm. 

Hazırda Bərdə şəhər 8 nömrəli tam orta məktəbin ibtidai sinifləri üzrə direktor müavini kimi işgüzar,mehriban kollektivə rəhbərlik etməklə   qarşıya qoyulan vəzifələrin uğurlu həllinə çalışırıq.Bir vaxtlar birinci sinifdə dərs dediyim şagirdlər həyatımızın bütün sahələrində, ölkənin quruculuğu və vətənin müdafiəsində rəşadət göstərirlər. Müəllim üçün Bundan böyük sevinc olmaz. Səmərəli fəaliyyətlərinə görə müəllimlərimizin pedaqoji əməyi daim rəğbətləndirilir.Bu cəhətdən qürur duyuram ki,ölkə qarşısında müəllimlik xidmətim müxtəlif təltiflərlə yanaşı Müzəffər Ali Baş Komandan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2018 ci il 5 oktyabrda “Tərəqqi medalı” ilə təltif   olnmuşam.   Hələ qarşıda yeni nəslin ahəngdar inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar görüləcək uğurlu işlərimizin,qazanılacaq nailiyyətlərimizin çox olacağına əminik.         
 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1.  Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn kurikulumları. Bakı – 2008.
2.F.Sadıqov.Ümumi pedaqogika. Bakı. Maarif nəşriyyatı.2018. 864 səh.
3.F.Rüstəmov, T.Dadaşova. Ali məktəb pedaqogikası.  Bakı, Nurlan, 2007.568 səh.
4. Ş.Ağayev, R.Hacızadə. Dərs: ənənə və müasirlik.Bakı,2020, “MM-S”, 192 səh.
5.Ş.Ağayev.İbtidai sinif müəllimlərinə kömək.Bakı,”İMZA”nəşrlər evi, 2022,184 səh.
6.Ş.Ağayev,N.Həsənova.İbtidai təlimdə motivasiya.Bakı, «İmza» nəşrlər evi, 2023, 256 səh.
 
 
 
 
 "Təhsil"

 19 yanvar 2024-cü il
 
 
 
 
 
 

---

Tarix: 19-01-2024, 17:45

---