Rəşid bəy Əfəndizadənin İstanbulda çap olunmuş dərsliyindəki "Meymun və çeşmək" təbdili haqqında
Nazim Nəsrəddinov,
Əməkdar müəllim, türkoloq
Əvvəlcə, "təbdil" sözünün lüğəvi mənasını araşdıraq. Ərəb mənşəli sözdür.
(təbdil-.is. [ər.] köhn.
1. Dəyişmə, dəyişdirmə. Təbdil etmək - dəyişmək.
Havanın hər bir zərrəsi həmişə hərəkət edib yerini təbdil edər. H.Zərdabi.
Təbdil olmaq - dəyişilmək, əvəz olunmaq.
İyirmi beş il bundan irəli qəzet haqqında yazılan həcv və föhşlərin indi mədh və tərifə təbdil olması, əlbəttə, bizim üçün böyük bir mayeyi-iftixardır. F.Köçərli.
2. xüs. Mövzusu başqa əsərdən götürülüb yeni mühitə, yeni şəraitə uyğun şəkildə işlənmiş ədəbi əsər.
Bakı işçi teatrı [repertuar qıtlığını] ləğv etmək üçün, başlıca olaraq, tərcümə və təbdillərdən istifadə e.)
***
Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə (24.05.1863,Şəki-31.08.1942,Şəki)
***
Məşhur rus şairi A.İ.Krılov adı rusca "Martışki i oçki " (Meymun və çeşmək) olan əsərini 1812-ci ildə yazıb. Şeir rus dilində ilk dəfə 1815-ci ildə nəşr olunub.
Şeirin əsas ideyası avamlığın və elmsizliyin tənqididir.
Bu mövzu İ.A.Krılov üçün təzə deyildi. Avamlığın tənqidi İ.A.Krılovdan əvvəl də
dünya ədəbiyyatının aparıcı mövzularından biri olmuşdur. Adətən belə mövzular oxucuların yaddaşından uzun müddət silinmir, əsərdən çıxan nəticəni ifadə edən zərbi məsəllərə, atalar sözlərinə çevrilir. Məsələn, "Meymundan dülgər olmaz" deyəndə yadımıza dərhal "Kəlilə və Dimnə" əsərindən maraqlı bir əhvalat düşür: dülgərin ağac yarmağını uzaqdan gizli-gizli seyr edən Meymun dülgər olmaq fikrinə düşür.
Dülgər iş yerindən bir neçə dəqiqə vacib işdən ötrü aralananda Meymun tələsə-tələsə onun gördüyü işi davam etdirmək istəyir.
O, dülgərdən fərqli olaraq, vurmaq istədiyi ağaca pazları səhv vurur. Ayaqlarını sallayaraq ikinci pazı vurmamış, birinci pazı çıxaranda yuxa yeri ağacın yarılmş yerində qalır. Meymunun bağırtısı ətrafa yayılır. Dülğər gəlib Meymunu cəzalandırır.
İndi bir işi, sənəti bilmədən, ustalıq etmək istəyənlərə ironiya ilə gülür, onlara elmi biliklərini və əməli vərdişlərini artırmaq tövsiyə olunur.
Həm İ.A.Krılovda, həm də ondan əvvəl yazılmış nümunələrin hamısında müəlliflər həmişə öz qəhrəmanlarının başının üstündə dayanırlar. Bu cəhətdən İ.A.Krılov da digərlərindən fərqlənmir.
İ.A Krılovun "Meymun və çeşmək" şeiri rus dilində belədir:
Басня "Мартышка и очки " (1812)
Мартышка к старости слаба глазами стала;
А у людей она слыхала,
Что это зло еще не так большой руки:
Лишь стоит завести Очки.
*
Очков с полдюжины себе она достала;
Вертит Очками так и сяк:
То к темю их прижмет, то их на хвост нанижет,
То их понюхает, то их полижет;
*
Очки не действуют никак.
"Тьфу пропасть! - говорит она, - и тот дурак,
Кто слушает людских всех врак:
Всё про Очки лишь мне налгали;
*
А проку на-волос нет в них".
Мартышка тут с досады и с печали
О камень так хватила их,
Что только брызги засверкали.
*
К несчастью, то ж бывает у людей:
Как ни полезна вещь, - цены не зная ей,
Невежда про нее свой толк все к худу клонит;
А ежели невежда познатней,
*
Так он ее еще и гонит.
Мораль басни Мартышка и очки
*
К несчастью, то ж бывает у людей:
Как ни полезна вещь, - цены не зная ей,
Невежда про нее свой толк все к худу клонит;
А ежели невежда познатней,
Так он ее еще и гонит.
***
R.Əfəndizadə bu şeiri ilk dəfə 1898-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi özünün "Uşaq bağçası" dərsliyinin 38-40-cı səhifələrində yerləşdirmişdir.
Haşiyə... "Uşaq bağçası" dərsliyi Azərbaycanın və türk dünyasının ilk milli dərsliklərindən biridir. Həcmi 137 səhifədir. Əsər giriş və 3 fəqərədən hissədən ibarətdir. Dərslik "Müəllim Rəşid bəy Əfəndizadə" imzalı 7 səhifəlik müqəddimə ilə başlayır. Birinci hissənin materialları 25 səhifədə yerləşdirilib. İkinci hissə yenidən nömrələnib (səh.1-78 ). Üçüncü hissənin materialları 79-cu səhifədən başlayır, 105-ci səhifədə tamamlanır.
Sonuncu-nömrəsiz səhifədə Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbovun və şeyxülislam Axund Əbdüssəlam Axundzadənin hərəsinin ayrı-ayrılıqda bir cümləlik müsbət rəyi-icazəsi çap olunub:
"Həmin kitabçanı Zaqafqazın cəmi sünniməzhəb müsəlmanlarının məktəblərində ümxaz (istifadə-N.N.) olunmağa nafe (faydalı-N.N.) hesab edib imza edirəm.
Zaqafqaz müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov"
***
“Həmin kitabçanı cəmi şiə məzhəb müsəlmanlarının ibtidai məkatibində şagirdlərin istifadəsi üçün təlim kitabı əxz (əldə etmə, alma-N.N.) olunmağa mənfəətlü hesab edirəm.
Zaqafqaz şeyxülislamı Axund Əbdüssəlam Axundzadə”
***
“Dərslikdə əxlaq və tərbiyə mövzusunda olan bir sıra materiallarla yanaşı, məktəbyaşlı uşaqların mütaliəsinə yönəldilmiş tərcümə və təbdillər də diqqəti cəlb edir. Bu cəhətdən “Məktəbə çağırış” adlı şeir çox maraqlı görünür. Bu şeir məşhur rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin “Ana dili” dərsliyindəndir. Müəllifi K.D.Uşinskinin yaxın dostu, görkəmli təhsil mütəxəssisi, təcrübəli pedaqoq, Zaqafqaziyanın təhsil tarixində əhəmiyyətli rol oynayan L.N.Modzalevskidir (14.02.1837- 12.05.1896).
L.N.Modzalevskinin öz dərsliklərdə dəfələrlə yer tutan bu ibrətamiz şeiri H.Qaracadaği də, R.Əfəndizadə də, M.Ə.Sabir də tərcümə və təbdil etmişlər.
***
“Uşaq bağçası”ndakı tərcümə və təbdillərin heç birində müəllifin adı göstərilmir. Bu, çox güman ki, orta əsrlərdən başlayan tərcümə prinsipləri ilə ilgili məsələdir. Burada plagiat məsələsindən danışmaq da yersiz görünür.
Tərcümə prinsiplərinin müqayisə etmək baxımından maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq, kitabda Rəşid bəy Əfəndizadənin tərcüməsi kimi fəhm olunan "Meymun və çeşmək" şeirini diqqətinizə çatdırırıq.
Qeyd edək ki, R.Əfəndizadənin Seçilmiş əsərlərində (Bakı, 2006) bu şeirin tərcüməsində bir sıra fərqli məqamlar var.
Seçilmiş əsərlərin gələcək nəşrlərində bu dolaşıqlar mütləq açılmalıdır. Buradakı yanlışlıqların çoxu ayrı-ayrı şeirlərin yazılma tarixinin səhv göstərilməsindədir.
Nə isə...
Rəşid bəy Əfəndizadənin tərcüməsi-"Meymun və çeşmək"-1898
Lap qocalmışdı bir günü Meymun,
Həm azalmışdı nuri-çeşmi onun.
O eşitmişdi belə dərdə dəva,
Yoxdu bir şeyi, məgər ki, çeşmək ala.
Bir düjün çeşmək o gedib aldı,
Özünü gör nə zəhmətə saldı.
Onları gah düzürdü quyruğuna,
Hərəsin ki, asırdı bir buğuna.
Yalayıtdı ki, əlliyirdi (səğallayırdı-N.N.) onu,
Axırı təngə gətirdi Meymunu.
Qaldı meymun məlul, bidərman,
Dedi: Çox hiyləgərdir insan!!
Tuf! Bu dünyanın etibarına,
Lənət olsun onun düçarına.
Çeşməyin yoxdur xeyri bir misqal,
Götürüb daşa çaldı o dərhal.
Elədi parə-parə onları,
Qaldı baqi bunun o azarı.
Çeşmək almaq çətin degil hər hal,
Müşkili eləməkdir istemal.
***
Hər iki şeirin qafiyələnməsi aa, bb, dd, ee... kimidir. İ.A.Krılovda misraların
sayı 32-dir. Azərbaycan variantında misralar məsnəvi düzümündə verilmişdir. Burada fikir bəzi beytlərdə bitməmiş, sonrakı beytdə tamamlanmışdır.
R.Əfəndizadə demək istədiyi fikirləri 10 beytlik-20 misralıq qəlibə yerləşdirmişdir. Burada təmsillər üçün lazım olan nəticə hissəsinə də lüzum görülməmişdir.
Amma hər iki şeirdən çıxan nəticə budur ki, Rəşid bəy Əfəndizadəyə və onun gənc dostlarına həmişə qayğı göstərən 1882-ci ildə ilk türkdilli milli dərsliklərimizi Tiflisdə öz şəxsi mətbəəsində ərsəyə gətirən Səid Ünsizadə (1842-1903) demişkən, indi dünyanın gücü zər və sor ilə yox, elmlədir.
Onu da xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, R.Əfəndizadə "Meymun və çeşmək" şeirini dərsliyində bir silsilənin üç halqasından biri kimi təqdim etmişdir. Burada əvvəlcə "Çeşmək" adlı nəsrlə yazılmış kiçik bir hekayə verilmişdir. Bu hekayə bir vaxtlar Azərbaycan dili dərsliklərində şagirdlərə təqdim olunurdu.
Mənə elə gəlir ki, bu nəsr əsəri elmi və məntiqi dəyərinə görə yenidən dərsliklərimizə yol tapmalıdır.
Bu hekayədən sonra müəllif sanki sözlə deyə bilmədiyini sazla deyir. Dərslikdə şagirdlərə məzkur şeir-haqqında söz açılan şeir təqdim olunur. Silsilə "Uşaq gözlüyü" adlı üç sətirlik bir mətnlə qurtarır:
Bir uşaq atasına yalvardı ki, ağa, mənə də bir çeşmək al. Sənin kimi mən də çeşmək taxub, oxumağa və yazmağa məşğul olacağam.
Atası gedib oğluna əlifba kitabçası aldı.
Tarix: 12-06-2019, 12:50