Süni intellekt: bəşəriyyətə töhfə, yoxsa...

Bu gün elm dünyasının əsas hədəfi insanlar kimi düşünən və qərar verən, hətta onlardan daha ağıllı, süni intellektli robotlar istehsal etməkdir. İstəsək də, istəməsək də, süni intellekt həyatımızda Siri və Alexa kimi proqramlaşdırılmış səsli köməkçilərdən tutmuş, özü idarə olunan avtomobillərə qədər həyatımızın müxtəlif sahələrində özünü büruzə verir. Yaradıldığı gündən barəsində optimist və pessimist fikirlər səslənsə də, süni intellektin bu gün texnologiyanın inkişafında mühüm yer tutması şübhəsizdir.
Maraqlıdır ki, dünyaşöhrətli yazıçı Den Broun son əsəri olan "Başlanğıc” romanında süni intellektin yeni tanrı olacağını və kompüterlər vasitəsilə yeni bir dinin formalaşdırılacağını vurğulayıb.
Bəs süni intellekt nədir?
Süni intellektin (Artificial intelligence, AI) əsası keçən əsrin ortalarında qoyulub. O, insan kimi düşünən və qərar qəbul edə bilən texniki qurğuların, intellektual proqram, sistem və robotların yaradılmasını özündə ehtiva edir. Süni intellekt riyazi elm və texnologiya olaraq ən çox investisiya qoyulan və maraq doğuran sahələrdəndir. AI-dən aviasiya, təhsil, səhiyyə, maliyyə, ağır sənaye, neyrocərrahiyyə və digər sahələrdə daha çox istifadə olunur.
İntellektə malik maşınlar və digər süni aparatlar barədə yazılı fikirlərə hələ qədim yunan miflərində rast gəlinir. Avtomatlaşdırılmış maşınlar Heron, Ə -Cəzirə, Volfqanq von Kempelen, Cabir ibn Həyyan, Parasels və digər ixtiraçılar tərəfindən təqdim edilib. Hələ eradan əvvəl IV əsrdə yaşamış Aristotel süni intellekt düşüncəsinin əsasını təşkil edən “sillogizm” nəticələr nəzəriyyəsinin əsasını qoyub. Roman Llull özünün "Ars Maqna” adlı məntiq aparatını 1275-ci ildə ixtira edib.

“Süni intellekt” ifadəsi ilk dəfə 1956-cı ildə Con Makkarti tərəfindən istifadə olunub. Yeni elmi istiqamət kimi süni intellektin tarixi 20-ci əsrin ortalarından başlayır. Kompüter elminin atası sayılan riyaziyyatçı, kriptoqraf, informatika elminin yaradılmasında böyük rol oynayan ingilis alim Alan Turinq isə süni intellekt haqqında ilk fikirlərini 1950-ci ildə "Mind” jurnalında çap etdirib. Turinqin bu ideyası hazırda "Turinq testi” adlandırılır və süni intellektin yaradılmasında gedən araşdırmalarda ondan hələ də istifadə olunur. Test kompüterin və ya başqa bir sistemin insanlarla eyni zehni bacarığa sahib olub-olmadığını müəyyən etmək məqsədi daşıyır. Onun bu yanaşması süni intellekt araşdırmalarının ən ibtidai forması idi, halbuki, indi SİRİ kimi proqramlar vasitəsilə kompüterlə ünsiyyət qurub ondan cavablar almaq artıq heyrət doğurmur. Həmçinin şahmat oyununda kompüterə uduzmaq da normal hal sayılır. Mütəxəssislər süni intellektin üç növü olduğu qənaətindədirlər. Bunlar məhdudlaşdırılmış süni intellekt, ümumi süni intellekt və süni super intellektdir.
Robotlar cinayət törətdikləri halda məsuliyyəti kim daşıyır?
Hazırda süni intellektlə müzakirə olunan ən aktual mövzulardan biri də belə bir vəziyyətdə kimin məsuliyyət daşıması məsələsidir. Çünki mövcud qanunlara görə, cinayət əməli törədildikdə məsuliyyəti ancaq hüquqi öhdəlikləri olanlar daşıyırlar və təbii olaraq, cəza da onlara verilir. Yəni, hüquq pozuntularına görə ancaq insanlar məsuliyyət daşıyırlar.
1981-ci ildə Yaponiyada motosiklet fabrikində robot texniki xəta səbəbindən idarəetməni itirərək bir işçinin ölümünə səbəb olmuşdu. O vaxtdan 40 ildən çox müddət keçib və hazırda bu məsələ hüquqla tənzimlənməyib.

Mərmərə Universitetinin hüquq fakültəsinin professoru Zəfər İçərin sözlərinə görə, süni intellekt hüquqi anlayışları dəyişdirə biləcək çox mühüm texnoloji inqilabdır. Robotun şəxsiyyətinin tanınıb tanınmaması ilə bağlı müxtəlif fikirlər səslənsə də, bu mövzuda müzakirələr davam edir. Bəzi mütəxəssislər buna ehtiyac olmadığını və süni intellektin əmtəə kimi qəbul edilməsi ilə bütün hüquqi problemlərin həll oluna biləcəyini söyləyirlər. Bu məsələdə fikir ayrılığının olması şübhəsizdir. Süni intellekt azad iradəyə malik olarsa, onun gələcəkdə insanlar kimi cəzalandırılması mümkün ola bilər.
AI-nin üstünlükləri və çatışmazlıqları
Bu gün mövcud olan intellektual sistemlərin tətbiqində çərçivənin darlığı hiss olunur. Məsələn, şahmatda insanı məğlub edə bilən proqramlar adətən suallara cavab verə bilmir.
Süni intellektin LİSP, Proloq, FRL və OPS kimi proqramlaşdırma dilləri mövcuddur. “OpenAI” tərəfindən hazırlanan Chat GPT (Generative Pre-trained Transformer) insan dilini başa düşə və təfərrüatlı şəkildə insan kimi mətn hazırlaya bilən süni intellekt chatbotunun prototipi, qabaqcıl dil modelidir. İstifadəçilər süni intellektdən esse, şeir və ya skript yazmağı, hətta mətni tərcümə etməyi və ya ümumiləşdirməyi istəyə bilərlər. O, həmçinin müxtəlif mövzularda suallara cavab verə və ya kodlaşdırma problemlərini həll edə bilər. “Chat GPT” proqramının istifadəçilərinin sayı hazırda kifayət qədər çoxdur.

AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun böyük elmi işçisi, texnika üzrə fəlsəfə doktoru Məmməd Həşimovun sözlərinə görə, süni intellekt böyük vaxt tələb edən məsələlərin həllində effektivdir, yuxu və fasilə tələb etmədiyindən fasiləsiz işləyə bilir, xətaların başvermə ehtimalı yoxdur, eləcə də kosmos və okeanın dərinliklərinin araşdırılmasında istifadə olunur. O, AI-nin çatışmazlıqlarından danışarkən insan əməyinə olan tələbatın aşağı düşməsi, süni intellekt proqramlarının bəd niyyətlə istifadə olunmasını da qeyd edib.
Azərbaycanda süni intellekt sahəsi necə inkişaf edir?
Prezident İlham Əliyevin uzaqgörənliyi və liderliyi ilə Azərbaycanda süni intellekt sahəsində də tərəqqi mövcuddur. Təbii ki, rəqəmsallaşma və innovasiyalara sadiqlik texnoloji inkişaf və artım üçün əlverişli mühit və zəmin yaradıb. Ölkəmiz bu sahədə regionda liderdir, iqtisadi və sosial inkişaf üçün texnologiyanın gücündən istifadə etmək istəyən digər ölkələr üçün model rolunu oynayır.
Azərbaycan hər zaman yeniliklərə açıq olması ilə fərqlənir. Bu baxımdan Səudiyyə Ərəbistanı vətəndaşı olan süni intellekt sahibi robot Sofiyanın 2018-ci il oktyabrın 23-də ölkəmizə gəlməsi və dövlətimizin başçısı İlham Əliyevlə söhbət etməsi, həmçinin müxtəlif yerlərdə görüşlər keçirməsi diqqət çəkir. İmişli rayonuna səfəri çərçivəsində “ASAN Həyat” kompleksinin açılışında iştirak edən Prezident İlham Əliyev süni intellektin idarə etdiyi android-robotla söhbət edib.

Müasir texnologiya və innovasiyaların daim inkişaf etdiyi bugünkü dünyada unikal bacarıq və zəngin təcrübəyə malik şəxslər başqalarının həyatına əhəmiyyətli təsir göstərir. Həmyerlimiz Adəm Seymurun bu sahəyə yenilik gətirən “Digital Backpack” layihəsində “Resilience” Araşdırma Mərkəzində Dr. Maykl Unqar ilə əməkdaşlıq etməsi qürurvericidir. A.Seymurun təşəbbüsü texnologiya və sosial təsir vasitəsilə həssas uşaqların həyatlarını dəyişdirmək məqsədi daşıyır.
Azərbaycanda süni intellekt üzrə Milli Strategiyanın hazırlanması üçün yol xəritəsi artıq tərtib edilib. Bu, cari ilin fevral ayında Dördüncü Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiya Mərkəzi ilə Dünya İqtisadi Forumunun Süni intellekt və maşın öyrənməsi platforması arasında əməkdaşlıq çərçivəsində baş tutub. Rəqəmsallaşma və müasir texnoloji həllərin tətbiqi ölkəmizin iqtisadi potensialından daha səmərəli istifadə etməyə imkan verəcək.
2023-cü ilin fevral ayında Dubayda keçirilən Dünya Hökuməti Sammitində əsas diqqət süni intellekt və inkişaf etməkdə olan texnologiyalara yönəldilib. Ölkələrin qlobal yarışda rəqabətə davamlı qalması üçün süni intellekt təhsilinə sərmayə qoymasına ehtiyacı var. Azərbaycanda süni intellekt və inkişaf etməkdə olan texnologiyalar sahəsində təsirli addımlar atılır. Ölkəmizin rəqəmsallaşma və innovasiyalara sadiqliyi onu texnoloji tərəqqi uğrunda qlobal yarışın önünə çıxarıb.
Rəsm çəkən robot avtomobili də idarə edir
Texnologiya sürətlə inkişaf etdikcə, özü ilə bizi təəccübləndirən bir çox yeniliklər gətirir. Haqqında çox danışılan, lakin gördüyü işlərlə bağlı konkret məzmunu çox az olan süni intellektin ən son məhsullarından biri rəssamlıq proqramlarıdır. Əsas işi kompüterlər üçün qrafik kartları istehsal etmək olan “Nvidia” müəyyən mənada süni intellekt sahəsində çalışır. Onların ən son məhsullarından biri "Canvas"dır. Bu proqramda istifadəçi panelindən istifadə edərək dağ, su, ot, bulud kimi istənilən variantı seçir və sonra boş səhifəni həmin materialla rəngləmək mümkündür. Süni intellekt əsl foto yarada bilir və prosesə uyğun olaraq fotoşəkilləri təqdim edir. "DALL-E" adlı başqa bir proqram isə vebəsaslıdır. İnsan tərtib edilən səhnəni sözlərlə beynində yazır, qalan məsələni süni intellekt həll edir.
Süni intellektin birbaşa istifadəçi təcrübəsini təmin etdiyi bu proqramlar yeni nəsil texnologiyanın hansı mərhələyə gəldiyini göstərir. Sürətlə inkişaf edən, irəlilədikcə bir sıra elementləri aradan qaldıran süni intellekt həm də rahatlıq gətirir. Belə ki, rəsm çəkə bilmək üçün istedad və ya təlimə ehtiyacı nəzərə almayan proqramlar var.

Süni intellektdən istifadə etməklə artıq sürücüsüz idarə olunan avtomobillər yaradılır. Beş ölkədə süni intellekt elmi-tədqiqat mərkəzi fəaliyyət göstərən "Google” şirkətinin yaratdığı pilotsuz avtomobillər ABŞ yollarında sınaqlardan da keçirilib. Bu ağıllı avtomobillər xeyli məsafə qət edərək, bir dəfə də olsun, yol hərəkəti qaydasını pozmayıb və qəzaya uğramayıb.
Robotlar ictimai asayişi qoruyan polisləri də əvəz edə bilirlər. Belə bir təcrübədən Dubayda istifadə olunur. Robot polislər şəhərdəki alış-veriş mərkəzlərinə və turistlərin ziyarət etdiyi yerlərə nəzarət edirlər. Süni intellekt elektrik enerjisinin oğurlanmasına da qarşı mübarizə aparır. Müvafiq alqoritm Lüksemburq Universitetinin ekspertləri tərəfindən hazırlanaraq 2020-ci ildə Braziliyada uğurla sınaqdan keçirilib.
London Universitetinin Energetika İnstitutunun mütəxəssisi Pol Ruysveltin sözlərinə görə, süni intellektin hətta 10 faiz elektrik enerjisi oğurlayan insanları dəqiqliklə müəyyənləşdirməsi xüsusilə maraq doğurur. Bununla yanaşı, alqoritmdən həmişə istifadə etmək mümkün olmur. Məsələn, yanaşı binalar üçün müxtəlif səviyyəli elektrik enerjisindən istifadə daha məqsədəuyğundur.
Dünyada ən ciddi problemlərdən biri fərdi məlumatların məxfiliyi problemidir
Mövzu ilə bağlı AZƏRTAC-ın sorğusunu cavablandıran AMEA-nın müxbir üzvü, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun şöbə müdiri Ramiz Alıquliyev bildirib ki, Azərbaycanda süni intellektlə bağlı tədqiqatlar hələ keçən əsrin 70-ci illərindən etibarən başlayıb. Həmin dövrdə ondan əsasən neft və qaz sənayesində, həmçinin tibb və ekspertiza sahəsində qeyri-informasiya şəraitində qərarların qəbulunda, obrazların tanınmasında istifadə olunub.
“Son 50 il ərzində ölkəmizdə bu sahədə xeyli iş görülüb. Həm kadr hazırlığı, elmi-tədqiqat və praktiki cəhətdən geniş spektrdə tədqiqat işləri aparılıb. Elmin nəzəri əsaslarının inkişaf etdirilməsi sahəsində də mühüm nəticələr əldə olunub. Hazırda ali təhsil məktəblərimizdə süni intellekt üzrə ixtisaslı kadrlar hazırlanır.
Azərbaycanda süni intellekt sahəsində təbii dilin emalı, natamam informasiya şəraitində qərarların qəbul edilməsi, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə əsaslanan sistemlərin yaradılması, tibbi sahədə ekspert sistemlərinin formalaşdırılması, o cümlədən müxtəlif Chatpot və tərcümə proqramlarının hazırlanması, nitqin dilə çevrilməsi kimi praktik işlər çox geniş yayılıb.
AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda bu sahə üzrə çoxspektrli tədqiqatlar aparılır. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda “ağıllı kənd”, “ağıllı şəhər” konsepsiyasından, ümumiyyətlə, müasir texnologiyalardan geniş istifadə olunur. Bütün bunların əsasında süni intellekt dayanır”, - deyə AMEA-nın işçisi qeyd edib.
Süni intellektin bəşəriyyətə faydası və ziyanı məsələsinə münasibət bildirən Ramiz Əliquluyev bununla bağlı texnologiyaların insan əməyini yüngülləşdirmək məqsədilə icad edildiyini xatırladıb: “Yəni ,əgər bu icad mənfi nəticələr verirsə, yenə də bu, onu icad edən insanın düşüncəsi, əməli ilə bağlıdır. İlk mənfi cəhət odur ki, süni intellekt texnologiyası əmək bazarına mənfi təsir edir və işsizliyə səbəb olur. Mənim şəxsi fikrim isə belədir ki, reallıqda texnologiya sistemi nə qədər sürətlə inkişaf edirsə, iş yerləri bir o qədər artır.
Digər mənfi cəhətlərdən biri də budur ki, şəffaflığın olmaması problemlərə yol aça bilər. Bu texnologiyalarda giriş və çıxış var. Giriş və çıxış arasında hansı proseslərin baş verməsi qara qutu kimi bir sistemdir. Xüsusilə, bu, özünü tibb sahəsində göstərir. Aralıq nəticələr görünməlidir”.
Süni intellektdən bir addım öndə
Proqnozlara görə, 2030-cu ilədək dünyada işləyən əhalinin üçdəbiri, Yaponiyada isə təqribən yarısı yeni peşələr axtarmaq məcburiyyətində qalacaq. Təbii ki, süni intellekti inkişaf etdirmək istəyənlər etik prinsipləri və insanların təhlükəsizliyini ön planda tutaraq hərəkət etməlidirlər. Süni intellekt proqramlarını danışa və hərəkət edə bilən robot kimi hər gün qarşımızda görməsək də, gündəlik həyatımızda həmin texnologiyadan istifadə edirik.
Məşhur nəzəriyyəçi-fizik Stiven Hokinq hesab edir ki, süni intellekt "insan irqinin sonunu gətirə bilər. Elon Mask və bu sahədə çalışan bir neçə böyük alim də eyni fikirdədir. "Skype” proqramının yaradıcılarından Yaan Tallinn isə belə nəticəyə gəlib ki, süni intellektin daha da inkişaf etməsi partlayışa və ya onun insan nəzarətindən çıxmasına səbəb ola bilər. Bu isə bütövlükdə bəşəriyyəti böyük təhlükə altında qoya bilər. Belə ki, ultraağıllı süni intellektlər, təkamül-inkişaf nərdivanında bəşər övladının yerini tutacaq və biz qəfəsdə olan meymuna necə baxırıqsa, onlar, yəni, süni intellekt də bizə o gözlə baxacaq.
Bəli, insan yalnız intellektual zəkadan ibarət canlı deyil. Onun ümidləri, xəyalları, arzuları, duyğuları, ən əsası, ruhu var. İnsanı maşından, robotdan fərqləndirən də elə budur. Duyğulara və ruha sahib insan isə ruhsuz və duyğusuz hər cür robot və maşından həmişə bir addım öndədir.
Süni intellektlə bağlı maraqlı faktlar
• 2030-cu ilədək süni intellekt sahəsində Çinin gəliri hər il təxminən 60 milyard dollar təşkil edəcək.
• 2030-cu ilədək süni intellekt səbəbindən dünyada işləyən əhalinin üçdəbiri, Yaponiyada isə təqribən yarısı yeni peşələr axtarmaq məcburiyyətində qalacaq.
• “Google” şirkətinin Nyu-Yorkda, Torontoda, London və Sürixdən sonra Pekində də süni intellekt elmi-tədqiqat mərkəzi fəaliyyətə başlayıb.
• Süni intellektlərin istifadə olunduğu ağıllı sistemlərdə əksər hallarda qadın səslərindən istifadə olunur.
• 1997-ci ildə Deep Blue adlı kompüter məşhur şahmat çempionu Harri Kasparovu məğlub edib.
• Yaponiya tədqiqatçıları 2015-ci ildə özü özünü bərpa edən robot düzəldiblər. Belə ki, həmin robot iki ayağı belə olmayanda özünü bərpa edə bilir.
• 2025-ci ildə robot ev heyvanları canlı ev heyvanlarına ciddi rəqib olacaq.

AZƏRTAC

---

Tarix: 12-06-2023, 22:23

---