Dünya şöhrətli elmi məbədgah
Hikmət Mahmudov,
AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun şöbə rəhbəri, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor
Torpağın üstünə dövlət gətirər
Torpağın altından tapdığın nemət.
Məlum olduğu kimi, 2009-cu ilin may ayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham Əliyev Azərbaycanda elmin strategiyası və inkişafına dair Dövlət Proqramının hazırlanması və onun reallaşdırılması kontekstində Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması haqqında sərəncamlar imzalamışdır. Bu sərəncamlar respublikada elmin yenidən təşkilatlanma və onun beynəlxalq elmi-informasiya məkanına inteqrasiyası məsələlərinin həlli üçün, demək olar ki, real imkanlar yaratdı.
Azərbaycan öz müstəqilliyinə nail olduqdan sonra Geologiya və Geofizika İnstitutunun alim-geoloqları əvvəllər mövcud olan beynəlxalq elmi əlaqələri daha sıx şəkildə qoruyub saxlamağa nail olmuşlar. Bu isə, şübhəsiz, Azərbaycan geologiya elminin dünya elm birliyinə inteqrasiyasına cavab verir.
Hazırda institutun elm aləmindəki nüfuzu təkcə milli deyil, həmçinin regional səviyyədə də təsdiqlənmişdir. Bu mənada institut şübhəsiz ki, liderdir və hətta bir sıra istiqamətlərdə region sərhədlərini də aşa bilmişdir.
Belə ki, 1938-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutu SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının geoloji sektorunun əsasında yaradıldı. Bu dövrdən 80 il keçir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ərazisinin geoloji quruluşunun öyrənilməsi, onun mineral-xammal bazasının yaradılması və möhkəmləndirilməsi üzrə fundamental və tətbiqi məsələlərin həyata keçirilməsində AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu əsas rol oynayır. Elmlər Akademiyası sistemində ən möhtəşəm və aparıcı elmi təşkilatlardan biri olan Geologiya və Geofizika İnstitutu keçmiş Sovet İttifaqının qabaqcıl elmi mərkəzləri ilə sıx əməkdaşlıq şəraitində böyük yol keçmiş, geologiya elminin inkişafına və Azərbaycanın mineral-xammal bazasının möhkəmlənməsinə misilsiz töhfələr vermişdir. Azərbaycanda geologiya elminin inkişaf etməsində milli alim-geoloqlarımız müxtəlif istiqamətlərdə elmi məktəblər yaratmışlar. Onlardan akademiklər Mirəli Qaşqay, Ələşrəf Əlizadə, Şamil Əzizbəyov, Musa Əliyev, Qambay Əlizadə, Şəfaət Mehdiyev, Sübhi Salayev, Əzəl Sultanov və Ədhəm Şixəlibəylinin böyük xidmətləri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu alimlərdən Ə.Əlizadə, Ş.Əzizbəyov və M.Qaşqay 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının yaradıcıları olan 15 təsisçinin sırasında idi. Bu görkəmli alimlərin hər biri öz sahələrinə uyğun yüksək səviyyəli və çoxsaylı elmi mütəxəssislər yetişdirmişlər. Akademik Mirəli Qaşqay Azərbaycanın bir çox bölgələrində geniş geoloji tədqiqat işləri aparmış, filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının geologiyasını və mineralogiyasını hərtərəfli öyrənmişdir. Xüsusən də Daşkəsən filiz rayonu və bu ərazidə yerləşən Zəylik alunit yatağı, habelə Kəlbəcər sahəsinin faydalı qazıntıları, o cümlədən İstisu mineral su yatağı məhz akademik Mirəli Qaşqayın adı ilə bağlıdır. Onun bir çox əsərləri, o cümlədən «Dünya alunit yataqlarının tədqiqi»nə dair iki cildik əsəri də elmi ictimaiyyətə yaxşı məlumdur. Akademik Şamil Əzizbəyov isə Naxçıvanın və Talış zonasının geologiyasını geniş və hərtərəfli öyrənmişdir. Onun yetişdirmələri bu gün də o tədqiqatları davam etdirirlər. Akademiklər Musa Əliyev, Qambay Əlizadə və Akif Əlizadə Azərbaycanın paleontologiya və stratiqrafiya elmləri sahəsində əsaslı tədqiqat işləri aparmışlar. Bu sahədə onlar böyük məktəb yaratmışlar. Akademik Ələşrəf Əlizadə, Şəfaət Mehdiyev, Sübhi Salayev isə Azərbaycanın neft sahəsində böyük xidmətlər göstərən şöhrətli alimlərdir.
İnstitutun dünya geologiya elminə inteqrasiya prosesi intensivləşdirildi. 1994-cü ildə “Əsrin kontraktı”nın imzalanması dünyanın nəhəng neft korporasiyaları ilə müştərək işlərin aparılmasına geniş imkan yaratdı. Bu şirkətlərin elmi mərkəzlərinə ezamiyyətlər, institutun beynəlxalq əməkdaşlığının səviyyəsini və inkişaf tempini köklü surətdə dəyişdirdi. “Britiş Petroleum”, “Ekson”, “Şell”, “Amoko”, “Mobil”, “Yunokal”, “Teksako”, “Konoko”, “Fihps”, “Statoil”, “Total”, “Elf”, “Agip” və s. bu kimi nəhəng şirkətlər ilə uzunmüddətli müştərək işləri bu gün beynəlxalq elm məkanına sıçrayış kimi səciyyələndirmək olar.
Geologiya və Geofizika İnstitutu 10 ildən artıqdır ki, yüksək elmi texnologiyalar sahəsində dünyada lider olan Massaçusets Texnologiya İnstitutu, habelə Qafqaz, Yaxın və Orta Asiya ölkələri ilə birgə nəhəng regionun iri bloklarının hərəkət sürətləri və istiqamətləri sahəsində prioritet işlər aparmış və bu tədqiqatların nəticələri dünyanın nüfuzlu jurnallarında dərc olunmuş, beynəlxalq konqres və konfranslarda məruzə edilmişdir. Bu gün bu elmi nəticələr geologiya üzrə ən çox istinad edilən və tələb olunan elmi işlər sırasına daxil edilmişdir.
«Azərbaycanın filiz yataqlarında təbiətə ziyan vurmadan metalların çıxarılma texnologiyasının tədqiqi, işlənilməsi və tətbiqi» Tədbirlər Planı isə Nazirlər Kabinetinin xüsusi sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Bununla əlaqədar Azərbaycanda ilk dəfə geotexnologiya elminin əsas prinsipləri qızıl yataqlarında sınaqdan keçirilmişdir. Aparılmış işlər nəticəsində qızılı yerin altından çıxarmağın yeni üsulları işlənib hazırlanmışdır. Onlardan biri süxurlardan metalların yuyulub çıxarılması üsuludur. Bu üsulla qızılın çıxarılması təbiətə ziyan vurmadan asan və ucuz başa gəlir. Azərbaycan Respublikasında, habelə nadir geoloji obyektlərin qorunması və uzun müddətli istifadəsi adlı Dövlət Planı da Nazirlər Kabinetinin 2008-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunub. Bu istiqamətdə institutun əməkdaşları tərəfindən respublikada ilk dəfə olaraq genişmiqyaslı tədqiqatlar aparılmış və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Tədqiqatlar əsasında dövlət tərəfindən hazırda mühafizə olunan nadir geoloji obyektlərin sənədləşdirilməsi və respublika üzrə kəşf edilməmiş nadir geoloji obyektlərin aşkarlanması sahəsinə yönəlmiş çöl ekspedisiya işlərinə xüsusi diqqət yetirilir. İşlərin mühüm nəticəsi kimi nadir geoloji obyektlər siyahısına daxil edilmək üçün təklif olunan 484 geoloji obyekt elmi cəhətdən öyrənilmiş və onların təsnifatı aparılmışdır. O cümlədən 11 obyektin dünya əhəmiyyətli, 31 obyektin Qafqaz üzrə, 82 obyektin isə ölkə səviyyəli nadir olduğu müəyyən edilmişdir. Aşkar edilmiş nadir geoloji obyektlərin məkanca yayılmalarının ilkin təhlili göstərir ki, Azərbaycan beynəlxalq səviyyəli milli geoparkların yaradılması baxımından geniş potensiala malikdir. Bunlardan ilk növbədə, Abşeronun qədim neft mədənləri (Binəqədi və Yanardağ sahələri daxil olmaqla), Culfa, Xaltan və Basqal Milli geoparklarının yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qəbiristanlığı da ətraflı öyrənilmişdir.
Petrologiya və metallogeniya üzrə tədqiqatlar istiqamətində Böyük və Kiçik Qafqaz qırışıqlıq strukturlarında geodinamiki şəraitin təhlili nəticəsində metallogenik vilayətlərin məkan və zamanca paylanma qanunauyğunluqları aşkarlanmış, filiz-maqmatik sistemlərin genetik əlaqəsi müəyyən olunmuş və bu sistemlərin geoloji-genetik modeli tərtib edilmişdir.
Bu dövr ərzində, əsasən gənclərdən ibarət olan alim kollektivi ilə, geologiya, neft və qazın geokimyası, paleontologiya və stratiqrafiya, geofizika və geodeziya üzrə 50-dən artıq elmi layihə yerinə yetirilmişdir. Müştərək çöl-ekspedisiya işləri və bu işlərin davamı olaraq, dünyanın nüfuzlu elm mərkəzləri və universitetlərində sonrakı analitik tədqiqatlar və interpretasiyalar, bir tərəfdən, çevik sürətdə xarici ölkələrdə elmi tədqiqatlar zamanı tətbiq edilən yeni metodlara, kompüter proqramlarına, standartlara uyğunlaşmağa, digər tərəfdən isə milli elmi kadrların hazırlanmasına imkan verdi.
Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə isə elmimizin inkişafında yeni mərhələ başlandı. Geologiya və Geofizika İnstitutunda regional geologiya, tektonika, paleontologiya və stratiqrafiya, litologiya, neft və qaz geologiyası, palçıq vulkanizmi və böyük dərinliklərin neft-qazlılığı, petrologiya, metallogeniya, geokimya və mineralogiya, Yer fizikası, geoekologiya, geoinformatika və digər istiqamətlərdə fundamental tədqiqatlar daha da genişləndi. İnstitut Rusiyanın Elmlər Akademiyası, Təbii Sərvətlər, Təhsil Nazirliyi sistemlərinin eyni profilli sahələri və elmi mərkəzləri, habelə Ukrayna, Qazaxıstan və Gürcüstanın müvafiq institutları, respublikamızın elmi təşkilatları və ali məktəbləri, istehsalat idarələri ilə sıx elmi əməkdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirdi. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının mühüm problemləri də həmişə institutun maraq dairəsində olmuşdur.
Geologiya və Geofizika İnstitutunun tərəfdaşlarının coğrafiyası gündən-günə genişləndi. Buna misal olaraq Böyük Britaniyanın Kembric, Aberdin universitetlərinin, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Cənubi Karolina, Yuta, Vayominq, Merilend, Kaliforniya universitetlərinin, Massaçusets Texnologiya İnstitutunun və s., Pyer və Mariya Küri Universiteti, Neft İnstitutu (Fransa), Karlsruye və Qannover Universitetləri (Almaniya), Moskva Universiteti (Rusiya), Delft (Niderland), İstanbul (Türkiyə) və bir çox başqa elm ocaqlarının alimlərini qeyd etmək olar. MDB ölkələri və Sakit okean regionunun alimləri ilə elmi əməkdaşlıq əlaqələri bərpa olunur və fəallaşır. Yaponiyanm Milli Şirkəti, Cənubi Koreya institutları (KİQAM), Çanq-Konq Universiteti (Tayvan), İndoneziyanın Milli Neft Şirkəti və başqaları ilə müştərək işlər institutun elmi və elmi-təşkilati fəaliyyətinin yeni mərhələsini əks etdirir.
İnstitutumuzun alimləri Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi (JICA), Mineral ehtiyatların öyrənilməsi və kəşfiyyatı üzrə Baş İdarə (MTA,Türkiyə), CARIPLO Fondu (İtaliya), Alman Akademik Mübadilə Xidməti (DAAD), Beynəlxalq tədqiqatlar və mübadilələr üzrə Şura (İREX), Təbiət elmlərinin “Royal Society” Kral Cəmiyyəti (Böyük Britaniya), İsveçrə Milli Elmi Fondu (SNSF), Amerika Milli Elmi Fondu (NSF), Ukrayna Elmi-Texnoloji Mərkəzinin (STCU) qrant layihələrində fəal iştirak etmişlər.
2009-cu ildən Geologiya İnstitutu Elmin İnkişafı Fondu (EİF, Azərbaycan) ilə əməkdaşlığa başlamış və bu çərçivədə 9 layihə hazırlanaraq fonda təqdim edilmişdir. Onun altısı, həmçinin müasir skaynerləşdirən elektron mikroskopun alınması və onun tətbiqilə Cənubi Xəzər hövzəsinin neftli-qazlı çöküntülərinin biostratiqrafıyasının, submikron və nano səviyyələrdə fıziki və fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsini nəzərdə tutan layihə artıq EİF-nun qrantları sırasında dəstəklənmişdir.
İnstitut Beynəlxalq Geoloji Elmlər İttifaqı xətti üzrə beynəlxalq layihələrin reallaşmasında iştirak etmişdir. “Neft-qaz kompleksinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, Xəzər dənizi regionunda geodinamik və ekoloji vəziyyətin proqnoz sistemi və nəzarəti” beynəlxalq proqramı Xəzər dənizi dövlətləri - Rusiya, Qazaxıstan, Turkmənistan və İranın iştirakı ilə yerinə yetirilmişdir. Digər tərəfdən “Paratetis çərçivəsində Xəzər dənizinin geodinamik və paleoiqlim təkamülü” adlı beynəlxalq proqramın xarici şirkətlərin (BP, Shell, Total və b.) maliyyə dəstəyi ilə yerinə yetirilməsində institut bu gün də fəal iştirak edir (DARİUS fondu).
1998-ci ildən başlayaraq institutda “Şərqi Aralıq dənizi - Qafqazın GPS” layihəsi çərçivəsində Massaçusets Texnologiya İnstitutu ilə əməkdaşlıq şəraitində GPS ölçülmələrindən istifadə etməklə, Azərbaycan ərazisində yer qabığının kinematikası və dinamikasının öyrənilməsi üzrə işlər aparılmışdır. Qafqazın kollizion zonasında müasir geodinamiki vəziyyət tədqiq edilmiş, deformasiya enerjisinin toplandığı məntəqələr aşkar olunmuşdur.
İnstitut Beynəlxalq Geoloji Elmlər İttifaqı (UNESCO) xətti ilə bir neçə layihənin, habelə «Neft-qaz kompleksinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Xəzər regionunda geodinamik və ekoloji durumun proqnoz və nəzarət sistemi (Geo-Xəzər-neft)» Beynəlxalq proqramın Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran kimi Xəzərətrafı dövlətlərin iştirakı ilə icraçısı olmuşdur.
İnstitut əməkdaşlarının əldə etdikləri elmi nəticələr minlərlə sanballı elmi əsərlərdə, o cümlədən monoqrafiyalarda və yüksək tədqiqat işlərində öz əksini tapmışdır. Geoloq-alimlər müxtəlif təşkilatlarda çalışan mütəxəssislərin səylərini birləşdirərək çoxcildli «Azərbaycan geologiyası» fundamental elmi əsəri, «Stratiqrafiya», «Litologiya», «Maqmatizm», «Yer fizikası», «Faydalı qazıntılar», «Neft və qaz», «Tektonika», «Hidrogeologiya və mühəndisi geologiya» cildləri işıq üzü görmüşdür. Azərbaycanın bu geoloji ensiklopediyasını mahiyyət etibarı ilə respublika ərazisinin geoloji quruluşunun və mineral xammal bazasının öyrənilməsi sahəsində Azərbaycan geoloqlarının çoxillik nailiyyətlərinin parlaq elmi yekunu kimi qiymətləndirmək olar.
Bütövlükdə götürsək, elmin inkişafı son onilliklərdə, xüsusən də ölkəmizin müstəqillik dövrlərində formalaşmış müəyyən tendensiyalarla səciyyələnir. Bu gün qloballaşmanın mühüm hissəsi - dünyəvi elmi-texniki məkanın formalaşdırılması, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının yaradılması, enerjiyə qənaət, alternativ enerji mənbələrinin yaradılması, intellektual mülkiyyət hüquqlarının qorunma mexanizminin işlənilməsidir. Hazırda alimlərin və elmi təşkilatların fəaliyyəti daha yüksək dərəcədə ümumdünyəvi təcrübəyə söykənir. Alimlər və mütəxəssislər arasında beynəlxalq mübadilələr sürətlə genişlənməkdədir. Bu baxımdan, geologiya elminin inkişafında əsas sırada kompüter və informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi və qlobal təbii hadisələrin dərk edilməsi durur.
Böyük çətinliklərdən keçərək, əsas potensialı və elmi məktəbləri imkan dairəsində qoruyub saxlayan Geologiya İnstitutu bu gün Azərbaycanda gənc geoloji kadrların yetişdirilməsi və təlimi üzərində də ciddi tədbirlər görür. Azərbaycanda elmin bugünkü maliyyələşdirilmə səviyyəsi və bununla bağlı ali məktəb məzunlarının elmə laqeydliyi, istedadlı alimlərin kənara davam edən axını bu gün də geologiya elminin əsas problemidir. Geologiya İnstitutu informasiya və yüksək texnologiyalar sahəsindəki ixtisaslara üstünlük verərək, Bakının ali məktəblərindən tələbələri cəlb etməklə və Milli Elmlər Akademiyasında magistratura təşkili ideyasını irəli sürərək, bu məsələni həll etməyə cəhd göstərir. İnstitut mütəmadi olaraq Ümumrespublika elmi-geoloji seminarları, gənc alimlərin müsabiqə və konfranslarını keçirir ki, bu da respublikada geologiya və geofizika sahələrində elmi nəticə mübadiləsi baxımından olduqca vacib olan addımlardandır.
Hazırda alimlərin və elmi təşkilatların fəaliyyəti daha yüksək dərəcədə ümumdünyəvi təcrübəyə söykənir. Alimlər və mütəxəssislər arasında beynəlxalq mübadilələr sürətlə genişlənməkdədir. Bu baxımdan, qarşıda geologiya elminin geniş tətbiqi, ona daha dərindən yanaşma və qlobal təbii hadisələrin dərk edilməsi kimi mühüm elmi problemlər durur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Milli İqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında» Fərmanından (06 dekabr 2016-cı il) irəli gələn vəzifələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar AMEA-nın “Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələrindəki tapşırıqların icrası üzrə tədbirlər planı” işlənib hazırlanmışdır. Bununla əlaqədar institutumuzun əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan Respublikası neft və qaz sənayesinin (kimya məhsulları daxil olmaqla) inkişafına, yeni filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının aşkar olunmasına və tədqiqinə, ağır sənaye və maşınqayırmaya dair strateji yol xəritələri işlənib hazırlanmış və bu sahələr üzrə geniş işlər həyata keçirilməkdədir.
Tarix: 11-09-2018, 12:21