Təhsilalanın nailiyyət qiymətləndirilməsinə hazırlanmasında vasitələrdən istifadə barədə

 
Nəbi Mahmudov,
Bakı şəhəri 83 nömrəli məktəb-liseyin direktoru,
riyaziyat üzrə fəlsəfə doktoru

  2008-2009-cu tədris ilindən ümumtəhsil məktəblərinin yeni təhsil proqramları əsasında yazılmış yeni dərs­liklərin tətbiq olunduğu siniflərdə təhsilalanın qiymətləndirilməsi üçün diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmələrdən istifadə edilir. Aydındır ki, diaqnostik qiymətləndirmə təhsilalanın müvafiq təlim məqsədi ilə bağlı dərsin əvvəlində ilkin bilik, bacarıq və səriştəlilik, formativ qiymətləndirmə qeyri-formal qiymətləndirmə olub dərsin gedişində biliyin bacarığa çevrilməsi, kiçik (böyük) summativ qiymətləndirmə isə tədris vahidi üzrə reallaşdırılmış alt məzmun standartlarının mənimsənilmiş bilik, formalaşdırılmış bacarıq və səriştələrin (nailiyyət) səviyyəsini qiymətləndirir. Diaqnostik və formativ qiy­mət­lən­dir­mə­lər za­manı müəllim əldə etdiyi infor­ma­si­ya əsasında təlim məqsədini və strategiyasını seçir, dər­si təşkil edir, təh­silalanın gözlənilən təlim nəticələrinə nail olması üçün məq­sədyönlü iş apa­rır, əks-əlaqə yaradır və fərdi yanaşma­nı həyata keçirir, “Müəllimin formativ qiymətləndirmə dəftəri”ndə və “Mək­təbli kitab­ça­sı”n­da mü­va­fiq qeydlər edir. Lakin bu qeydlər - qiymətləndirmə­lə­rin nə­ti­cələri, təh­silalanın nailiyyət səviy­yə­­si­nin müəyyən olunmasında (kiçik və ya böyük sum­ma­tiv qiy­mətlən­dir­mə­nin, yarımillik və ya illik qiy­mətlərinin hesablanmasında) nəzərə alınmır.
Bəzi müəllim, valideyn və təhsili idarə edənləri belə sual düşündürür: təhsilalanın fəaliy­yəti­nin sözlə qiymətləndirilməsinin əhəmiyyəti varmı və o nədən ibarətdir?
Müxtəlif vaxtlarda müəllim, valideyn və məktəbi idarəedənlər arasında aparılan moni­to­rinqlərin təhlili ilə müəyyən edilmişdir ki, bir çox hallarda: (1) valideyn övladının gündəlik dərs fəaliyyətinin sözlə deyil, rəqəmlə qiy­mət­lən­di­ril­məsini tələb edir, (2) öz üzərində işləməyən əta­lət­li mü­əl­limlərin bir qismi valideynlərlə həmfikir ol­duqlarını bildirir və sözlə qiymət­lən­dir­mədən is­ti­fadə edilməsinin təhsilalanın dərslərə mün­tə­zəm hazırlaşmamasına gətirib çıxardığını, həmçi­nin mü­əl­limin dərsdə vaxt itkisinə səbəb oldu­ğu­­nu söyləyir, (3) təhsili idarəedənlər yarımillik və illik he­sa­bat­la­rın hazırlanmasında çətinliklərlə qarşılaşdıqlarını qeyd edir, lakin (4) dünyanın in­kişaf et­miş öl­kələrinin təhsil sistemi ilə yaxından tanış olan, ye­nilikləri və uşaq­ların rəqabətə da­vamlı gə­lə­cək həyata hazırlanmasını anlayan müasir təfəkkürlü müəllim, va­li­deyn və məktəb rəh­bər­ləri isə bu tip qiy­mətləndirmənin aparılmasının əhə­miy­yətini yüksək qiy­mətləndirir, onun təh­silalanda təhsilə po­zitiv müna­si­bə­tin formalaşdırdığını praktik olaraq təsdiq edir­lər.
Həqiqətən də, ənənəvi gün­dəlik rəqəmlə qiymətləndirmədə müəyyən sə­bəbdən bir dəfə dərsə ha­zır gəlmədiyi və ya müəllimin əhvalından asılı olaraq “2” qiymət alıb, digər qiy­mətləri 5, 5, 5, 5 olan təhsil­ala­nın ya­rım­illik qiy­mə­ti (qiymətlərin ədədi ortası) “4” hesab­la­nır­dı. Bu isə onun real (faktik) nə­ticəsini düzgün əks et­dir­mədiyi üçün təhsilalanın (həmçinin vali­deyninin) haqlı narazılığına səbəb olurdu. Lakin yeni qiymət­lən­dir­mənin tətbiq olunması ilə əla­qə­dar olaraq təhsilalanın müəyyən sə­­bəblərdən bir neçə dəfə dərslərdə fəallıq səviyyəsinin aşağı olmasına baxmayaraq, o, yarımil ərzində öz üzə­rin­də işlədiyi və yol verdiyi çatışmazlıqları ara­dan qaldırdığı halda, bu ədalətsizlik aradan qalxır və təhsilalan layiq olduğu (faktiki səviyyəsinə uy­ğun) qiyməti ala bilir. Başqa sözlə, təhsilalanın fəaliyyətinin (gündəlik) qiy­mət­ləndirilməsi onun nai­liy­yət qiymətlən­di­rilməsinə hazırlığını həyata keçirir və təhsilin keyfiyyətinin yüksəl­dil­məsinə xidmət edir. Bu isə in­novativ təlim metodlarından istifadə olunmasını tələb edir.
Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasında deyilir: “... in­no­va­­tiv təlim metodlarını tətbiq edən, təhsilin məz­mu­nunun səmərəli mə­nimsənil­məsini təmin edən sə­riştəli təhsilverənin formalaşdırılmasına xidmət edir və özündə təhsil­verənlərin peşəkarlığının yüksəldilməsi, təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə yeni sistemlərin qurul­ma­sı­nı, təhsilalanların istedadının aşkar olunması və inkişafı ilə bağlı, habelə xüsusi qayğıya ehti­ya­­cı olanlar üçün inklüziv təlim metodologiyasının yaradılmasını ehtiva edir”.
Bu gün məktəbin vəzifəsinin düzgün anlaşılması yeni-müasir qiymətləndirmə sisteminin tət­biq edil­mə­si­ni, bu isə müasir qiymətləndirmə üsullarından istifadə olunmasını zəruri edir. Biz aşa­­ğıda ümum­təhsil mək­təbində təhsilalanın nailiyyət qiymətləndirilməsinə hazırlanması baxı­mın­dan onun gündəlik fəaliyyətinin izlənilməsi və qiymətləndirilməsi üçün müəllimə kömək məq­sədi ilə ən çox istifadə edilməsi nəzərdə tutulan bir neçə müasir qiymətləndirmə üsuluna və mü­vafiq vasitəsinə aid nümu­nə veririk:­
Mini-esse - dərsdə təhsil­alanın təlim nəticələri ilə bağlı əldə etdiyi bilik və bacarıqların sə­viy­­yə­si haqqında informasiya əldə etmək üçün isti­fadə edilir. Müəllim ilkin vaxtlarda mini-essenin ya­zı­lışı za­manı öyrənilən mövzu ilə bağlı təhsilalanları istiqamətləndirə (yönəldə) bi­lər. Təlim nəticə­lə­ri­nə uyğun qiymət­ləndirmə aspektlərinin təyin edilməsindən, qiymətlən­dir­mənin aparılmasından və tə­lim stra­te­gi­ya­larının seçilməsindən ası­lı olaraq, mini-essedən dər­sin ge­­di­şində (ən azı 2 dəfə) və dərsin so­nunda istifadə olunur:
§ dərsin gedişində mini-essedən istifadə olunması dərsin bir-birini tamam­la­yan bir neçə mər­hə­lə­yə, başqa sözlə, təlim məqsədinin müvafiq tərkib hissələrinə (TM = TM.1 + TM.2 + ...) ay­rılmasını tələb edir. TM-in hər bir tərkib hissəsinə aid mər­­hələ­də apa­rı­lan mini-esse ilə təhsil­alanın hə­min mər­hə­lə­yə uy­ğun fəa­liy­yəti qiymət­lən­dirilir, bacarıq səviy­yəsi müəyyən olunur. Eyni zamanda şa­girdin aspektlər üzrə bacarıq səviyyəsi barədə məlumatlar əldə etmək olar.
Müəllim dərsin gedişində - mərhələlərində aparılan mini-esse zamanı öyrənilən mövzu ilə bağ­lı şagirdlərə aşağıdakı yönəldici suallarla müraciət edə bilər:
§ sən bu gün dərsdə (ən mühüm olan) nə öyrəndin?
§ hansı məsələ yaddaşında qaldı?
§ hansı suallar (məsələlər) səninçün daha çətin oldu?
§ hansı məsələ başa dü­şül­məyən şəkildə qaldı?
§ daha nəyə (nələrə) diqqət yetirilməsini çox vacib hesab edirsən?
§ dərsin sonunda - apa­rı­­lan mini-essenin nəticə­lərin­dən təhsilalanın son­­rakı dərs(lər)də nə edəcəyi ba­rədə məlumatlan­dı­rıl­ması üçün isti­fadə olunur.
Dərsin sonunda aparılan mini-essedə isə müəllim şa­girdlərə aşağıdakı məzmunlu istiqa­mət­lən­dirici suallarla müra­ciət edə bilər:
§ bu dərsdə səninçün ən çətin (anlaşılmayan) nə oldu?
§ hansı tip tapşırıqları həll etməkdə çətinlik çəkirsən?
§ sən özün necə fikirləşirsən və nə üçün?
Müəllim hər iki halda aralıq nəticələri qiymətləndirmək üçün yığcam testlər hazır­la­yır və tapşırıqları rəqəmlə deyil, sözlə qiymətləndirir (qiymətləndirmə dərəcələrinin şagird­lər­lə bildiril­məsi və on­la­rın bu 3-5 dəqiqə ərzində yerinə yetirilən tapşırıqların qiymətləndirilməsinə cəlb edil­­mə­si məqsə­də­uyğun hesab olunur), təhsilalanlarla yazılı əks-əlaqə yaradır. Bu zaman müəl­lim şagird­lə­rin qiymətləndirməyə marağını cəlb etmək üçün müxtəlif rəngli qələmlərdən istifadə edə bilər. Aparılan monitorinqlər göstərir ki, bu gün müəllimlərin əksər hissəsi görülən işi (ye­ri­nə yetirilən tapşırığı) qiymət­ləndirər­kən onun keyfiyyəti barə­də düşünür və gözlənilən nə­ticənin alınması üçün ancaq çatışmazlıqları qeyd edirlər. Biz müəllimləri bu praktikadan uzaqlaşmağa də­vət edir və yeri gəldikcə, şagirdin əldə etdiyi nailiyyətləri də heç bir mübaliğəyə yer vermədən qeyd etməyi lazım bilirik. Tapşırıqların yerinə yetirilməsi ilə bağlı müəllimin təh­lil­lər və mü­va­fiq ümumi­ləş­dirmələr aparması ona təlim strategiyasını düz­gün müəyyən etməyə və nəticələri da­ha da yax­şı­laş­dırmaq üçün qarşılıqlı münasibətlərdə və dərs (təlim) prosesində düzəlişlər apar­ma­ğa kö­mək edir.
Mini-test - şagirdlərin dərsdə reallaşdırılan alt məzmun standartına uy­ğun məz­munun müəyyən his­səsi­nə aid bilik, bacarıq və səriştələ­ri­nin faktik səviyyəsini müəyyən etmək - qiymət­ləndir­mək üçün istifadə olu­nur. Belə (açıq və ya qa­pa­lı tipli) tap­şırıq­la­rın yerinə ye­tirilmə­si­nə dərsin 5 də­qiqəyə yaxın hissəsi (vaxt) ayrılır və ən ço­xu 4 tap­şırıqdan istifadə edilir. Şa­girdlər tap­şı­rıq­ları dəf­tər­lərində yerinə ye­tirir və aldıqları mü­vafiq ca­vabları mü­əllimin onlara verdiyi cavab və­rəq­lə­rin­də qeyd edirlər. Müəllim 3-5 dəqiqə­dən sonra onların cavab və­rəqlərini toplayır, ca­vab­la­rı nə­zərdən keçirir, bu za­man az say­da şa­gird tərəfindən düzgün ca­vab­landırılan (həll edilən) sual və ya tap­şırığı onlarla mü­za­ki­rə edir, həllin tam anlaşılmasına nail olur.
Aşağıda məzmun standartına uyğun təlim məqsədi əsasında mini-testin hazırlanması üçün nü­­mu­nə təklif edilir:
Göründüyü kimi, müəllim alt məzmun standartının bir hissəsinin mənimsənilmə, biliyin bacarı­ğa çevrilmə, istifadəetmə səviyyəsini yoxlamaq üçün şa­girdlərə tapşırıqlar təklif edir. Müəllim şa­girdlərin 1.3.2 məzmun standartının 1.3.2.TM.2 “- şa­gird 100 dairəsində ədədləri yazılı çıx­ma­ğı nümayiş etdirir” təlim məqsədi üzrə bacarıq səviyyəsini mü­əyyən etmək üçün anoloji mini-testlər ha­zır­layıb onlardan is­tifadə edə bilər.
Formativ test - dərsin gedişində təhsilalanların bacarıq səviyyəsinin müəyyən edilməsi üçün is­ti­fadə edilir. Müəllim formativ test aparmaq üçün sinif şagirdlərini 4-5 nə­fər­lik kiçik qrup­la­­ra ayı­rır. Hər bir qrup üzvünə (1) tap­şı­rıq­lar yazılmış vərəq və (2) ca­­­vab­la­rı qeyd­et­mə və­rəqi ve­rilir. Şa­gird­lər əvvəlcə test tap­şı­rıq­larını da­xil ol­­duqları qrup­larda müzakirə edir, sonra isə on­­­ları öz vərəq­lə­rin­də ye­rinə ye­tirir və cavablar vərəqində müva­fiq qeydlər edirlər. Bu zaman on­­lara qrup üzv­lə­ri­nin cavabı ilə razılaş­ma­dı­ğı hallarda doğru he­sab et­diyi ca­va­bı özünün cavab və­­rə­qin­­də qeyd et­mək hüququ­nun olduğu bil­di­ri­lir. Mü­əllim tap­şı­rıq­ları yazılı şəkildə, sözlə qiymət­ləndir­ir və hər bir şa­gir­din bacarıq səviyyəsini müəyyən edir (test tapşırıqlarının qiy­mət­lən­diril­məsi hər bir şa­gird (özü­nü­­qiy­­mət­lən­dir­mə), qru­pun mü­əl­lim tə­rə­fin­dən seçil­miş məs­ləhətçisi tə­rə­fin­dən və ya şa­gird­lə­rin vərəq­ləri­nin yol­daş­la­rı ilə dəyiş­di­ril­­mə­si və (yoldaş­ı tərə­fin­dən, qar­şı­lıq­lı) qiy­­mət­lən­diril­mə­si şək­­lin­də də hə­yata keçi­ri­lə bi­lər). Hər hansı tap­şı­rıqla bağlı ca­va­bın mü­za­ki­­rəsi zamanı qrup üzv­lə­rindən ca­vab­la­rının eyni ol­ma­sı tələb edilmir. Bu zaman tap­şırığın müx­təlif ca­vab­la­rının qiy­mət­lən­dirməsindən da­ha çox onun həl­li proseduruna diqqət yetirilməsi və nəticələrinin müzakirə olunması zəruri hesab edilir.
Aşağıda təhsilalanın məzmun standartına uyğun təlim məqsədi üzrə bacarıq səviy­yəsinin mü­əy­yən edilməsi üçün formativ test nü­mu­nəsi verilir:
Qruplara təklif olunan tapşırıqlardan görünür ki, onlar təhsilalanın alt məz­mun standartı üzrə əldə etməli olduğu bilik, bacarıq və səriştələrin səviyyəsini qiymətlən­dir­məyə imkan verir. Tap­şı­rıqların müvafiq bacarığı ölçməsinin nəzərə alınmaqla (tələb­lər göz­lənilməklə) hazırlanması müəllimin əsas vəzifə­lə­rindən hesab edilir.
Müəllim tapşırıqların yoxlanması prosesində bir neçə üsuldan istifadə edə bilər. Məsələn, müəllim: (1) cavabları ekranda göstərir, şagirdlər nəticələrini müqayisə edir və müəllim müvafiq şərh verir, (2) tapşırıqların klaster üsulu ilə yoxlanmasını təşkil edir və nəticələrin dinlənilməsini həyata keçirir, nəticələrlə bağlı yekun izah verir, (3) əsasən diqqəti səhv cavablara uyğun işlərin nəzərdən keçirilməsinə yönəldir, şagirdlərin çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması ilə əlaqədar on­ların müəyyən fəaliyyətlərini təşkil edir. Bu həyata keçirilənlər isə şagirdlərin daha yüksək nə­ti­cələrə nailolma imkanlarının gerçəkləşdirilməsini təmin edir.
Yuxarıda alt məzmun standartının qiymətləndirilməsi üçün təklif olunan mini-test və for­ma­­tiv test nümunələri müəllimə onların fərqini və oxşar tərəflərini anlamağa imkan verir.
  Beləliklə, dərsin gedişində müasir qiymətləndirmə vasitələrindən istifadə etməklə şagirdin fəaliyyətinin izlənilməsi və qiymətləndirilməsi prosesində onun nəyi hansı səviyyədə bildiyi, tətbiqetmə bacarığı, biliyinin bacarığa çevrilməsi səviyyəsi müəyyən olunur və rastlaşdıqları çətinliklərin aradan qaldırılması ilə bağlı onlara lazımi köməklik göstərilir, nəticə etibarı ilə onlar təlim nəticələri baxımından tədris vahidləri və ya yarımillər üzrə nailiyyət qiymətləndirilmələrinə  kiçik və ya böyük summativ qiymətləndirmələrə hazırlanırlar. Bu isə təhsilalanların keyfiyyətli təhsil almaları üçün zəmin yaradır və məktəb təlim məqsədlərinə qarşıya qoyulmuş hədəflərə nail olur.