Azərbaycan romantik poeziyasinin Hüseyn Cavid mərhələsi

 

İsa Həbibbəyli,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik

 
Azərbaycanda romantik ədəbiyyatın qədim tarixi və böyük ənənələri vardır. Qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan poeziyası romantik istiqamətdə yaranıb inkişaf etmiş və özünün qüdrətli yaradıcılarını, böyük şedevrlərini yaratmışdır. Nizami Gəncəvi (1141-1209), Əfzələddin Xaqani (1126-1199), Məhsəti Gəncəvi (1089-1160 ), İzzəddin Həsənoğlu (XIII əsr), İmadəddin Nəsimi (1369-1417), Şah İsmayıl Xətai (1487-1524), Məhəmməd Füzuli (1494-1556), Saib Təbrizi (1601-1676) və başqaları Azərbaycan romantik poeziyasını ümumşərq ədəbiyyatı səviyyəsinə qaldırmışlar. Azərbaycan poeziyasındakı romantik tərənnüm insanın mənəvi ucalığını və hadisələrin vüsətini əks etdirməyə xidmət etmişdir. Uzun əsrlər ərzində ədəbiyyatda geniş yayılmış aşiqanə məzmun da Azərbaycan romantik poeziyasının əsasını təşkil edir. Əsasən əruz vəznində yaranmış klassik romantik poeziya üçün qəzəl, qəsidə, rübai, qitə janrları və məsnəvi forması səciyyəvidir.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas yaradıcılarından biri də görkəmli şair və dramaturq Hüseyn Caviddir. Onun ölməz əsərləri Azərbaycanda romantik ədəbiyyatını yeni ideyalar və orijinal bədii formalarla zənginləşdirmişdir.
Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvan mahalının Şahtaxtı kəndində anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında ikən ailəsi Naxçıvan şəhərinə köçən Hüseyn Rasizadə burada mədrəsədə oxumuşdur. Gənc Hüseyn Rasizadənin taleyində Məhəmməd Tağı Sidqinin Naxçıvan şəhərində açdığı məşhur «Tərbiyə» məktəbi mühüm rol oynamışdır. O, bu məktəbdə dünyəvi təhsil almaqla bərabər, həm də ilk şeirlərini yazmışdır. Tanınmış maarifçi şair və pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqi istedadlı şagirdinin «Gülçin» təxəllüsü ilə yazdığı şeirləri bəyənmiş, onu bədii yaradıcılığa daha da həvəsləndirmişdir.
Müalicə məqsədilə 1898-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanın Təbriz və Urmiya şəhərlərində yaşamış Hüseyn Rasizadə Təbrizdəki «Talibiyyə» məktəbində təhsilini davam etdirib, biliklərini möhkəmləndirmişdir.
Hüseyn Cavid 1905-1909-cu illərdə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində təhsil almışdır. Burada Rza Tofiq və Tofiq Fikrət kimi görkəmli şairlərdən dərs alan cavan tələbə Avropa ədəbiyyatından Türkiyəyə keçmiş romantizm ədəbi cərəyanının xüsusiy­yətlərinə yiyələnmiş, bu yolu özünün bədii yaradıcılığı üçün əsas ədəbi istiqamət olaraq qəbul etmişdir. Hələ 1903-cü ildə «Şərqi-Rus» qəzetində çap olunan məqalələrində, İstanbuldan Bakıya göndərib «İrşad» və «Füyuzat» vasitəsilə oxuculara çatdırdığı şeirlərində romantik xüsusiyyətlər özünü göstərmişdir.
İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra Hüseyn Cavid Naxçıvanda, Tiflisdə və Gəncə şəhərində əsasən müəllimliklə məşğul olmuş və bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. «Keçmiş günlər» adlı ilk şeirlər kitabı 1913-cü ildə Tiflis şəhərindəki «Şərq» mətbəəsində çapdan buraxılmış və bu dərgi onu romantik şair kimi tanıtmışdır. Bundan sonra 1918-ci ildə nəşr etdirdiyi «Bahar şəbnəmləri» şeirlər kitabındakı orijinal poetik nümunələr Hüseyn Cavidin istedadlı bir romantik şair olduğunu qəti olaraq təsdiq etmişdir.
Hüseyn Cavidin şeir yaradıcılığı çoxəsrlik Azərbaycan lirikasının in­kişafında yeni mərhələ sayılmağa layiqdir. Hüseyn Cavid XX əs­rin əvvəlləri Azərbaycan romantik şeirinin adlı-sanlı yaradıcı­la­rından biridir. Cavidin «Keçmiş günlərdən» və «Bahar şəbnəm­ləri» adlı şeir kitablarında XX əsrin ilk onilliklərində yaranmış ən yaxşı lirik şeirlər toplanılmışdır.
Hüseyn Cavid şeirinin fərdi üslubu romantik-fəlsəfi ma­hiy­yət daşıyır. İdealla varlıq arasındakı ziddiyyət, real gerçəkliyin inka­rın­dan do­ğan və ideal həqiqət axtarıcılığına istiqamətlənən xəyal­lardan ya­ranan lirik-fəlsəfi düşüncələr Cavid şeirinin əksər nü­munələrinin başlıca məzmununu təyin edir və lirik qəhrəmanın fərdi sifətlərini ta­mamlayır. Şairin lirik «mən»i də qayğılı, nara­hat düşüncələr və zən­gin xəyallarla yaşayan, nəfəs alan, sevən filosof xarakterli aşiq­dir:
Əsiri-eşqini lakin
unutma, insaf et!
O bir təbəssümə qane,..
o bir xəyala qoşar:
Xəyal!.. Əvt, yaşadan
yalnız əhli-halı odur,
Yaşarsa bir könül, az-çox
xəyal içində yaşar.
Janr baxımından Hüseyn Cavidin lirikasında bir sıra digər yeniliklər müşahidə olunur. Belə ki, Cavid Azərbaycan şeirinə ilk dəfə olaraq sonet, marş, şərqi-türkü kimi janrları gətirmişdir. Şairin yaradıcılığında Avropa sonetinin hər iki formasına - ingilis və italyan soneti formalarına rast gəlirik, Cavidin «Qəmər» şeiri ingilis soneti formasına çox yaxındır. Onun «Çəkinmə gül» şeiri italyan forması qəlibində yazılmışdır. «İbtilayi-qəram» şeiri ilə Ca­vid ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq quyruqlu sonet yaratmağa müvəffəq olmuşdur. «Neçin» şeirində isə «sonet əklili» poetik for­ma­sının müəyyən prinsiplərinə əməl olunmuşdur. Hətta əvvəlki iki bəndi 5 misradan, sonrakı iki bəndi isə 4 misralıq bəndlərdən ibarət olan “Bu gecə” şeiri ilə Hüseyn Cavid sonet janrının Azərbaycan formatını yaratmışdır. Bu şeirdə italyan şeirindəki 4 misralı katrenləri müxəmməs janrından gələn 5 misralıq bəndlər, 3 misradan təşkil olunan tersetləri isə qoşmalardan alınmış 4 misralıq bəndlər əvəz etmişdir. Bu, Azərbaycan poeziyasında Qərb janrlarını (soneti) milli şeirin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmaqla yeni poetik forma yaratmağın mükəmməl bir örnəyidir.
Hüseyn Cavidin «Şeyda» pyesində marş ruhlu şeirlər var­dır. Uzun əsrlər ərzində Azərbaycan ədəbiyyatında marş janrında şeir yazılmamışdır. XX əsrin əvvəllərində baş vermiş milli oyanış və azadlıq uğrunda mübarizə prosesləri marş və himn kimi janrların yaranmasına tələbat yaratmışdır. Hüseyn Cavidin “Şeyda” pyesindəki marşlar Azərbaycan şeirində bu janrın ilk nümunələridir. Cavidin marşlarında bu poetik formanın tələblərinə uyğun olaraq milli oyanış və səfərbərlik ruhu ifadə olunur:

Arkadaş, göz aç, aman,
Qalax ölüm uyğusundan.
Zülmə çox əydin boyun,
Çox əzildin, qalx, oyan!

Arkadaş, ayıl bir an,
Haqsıza olma qurban.
Yetər miskinlik, yetər,
Oyan! Oyan, oyan, oyan!

Hüseyn Cavid şeirlərini həm əruz, həm də heca vəznlərində yaz­mışdır. Hər iki vəznə yaradıcı münasibət bəsləyən şair onlara əsas­lı keyfiyyət dəyişiklikləri gətirmişdir. O, əruzun klassik li­ri­kadan məlum olan xəfif, həzəc, rəməl, müctəs, müzare, mü­tə­qarib bəhrlərində şeirlər yazmaqla bərabər, həm də həzəc bəh­ri­nin yeni bir növünü yaratmağa müvəffəq olmuşdur ki, əruz­şü­naslar həmin növü «Cavid həzəci» adlandırırlar.
Hüseyn Cavidin romantik-fəlsəfi üslubunda dialoqlarının da özü­nəməxsus funk­­siyası vardır. Dialoqlar şairin lirikasına müəyyən süjet əlamətləri daxil etmişdir. Hətta onun bəzi şeirləri kiçik səh­nəciyi xatırladır. «Öksüz Ənvər», «Çiçək sevgisi» şeirlərində lirik vəziyyətlər şeirin müəyyən hissəsindəki yığcam dialoqlarla ifadə olunmuşdur. Başdan başqa dialoqlar əsa­sında yaranan «Qız məktəbində» şeirindəki poetik mükalimə Gül­baharın nəciblik və ülviliyini mə­na­lan­dırmağa xidmət edir. Əsl zinəti təmizlik və bilgi olan, altun bilərzikləri ilə deyil, sadə geyimi, aydın, zəngin mənəviyyatı ilə fərdiləşən Gülbahar romantik lirikadakı öksüz ənvərlərin, kiçik sər­sərilərin bir növ davamıdır. «Qız məktəbində» şei­rin­dəki dialoqlar dra­matik mükalimədən çox təbii şeir mis­ra­ları kimi səslənir, düşündürücü poetik etirafları ifadə edir:
- Quzum, yavrum! Adın nədir?
- Gülbahar.
- Pəki, sənin anan, baban varmı?
- Var.
- Nasıl, zənginmidir baban?
- Əvət, zəngin, bəyzadə...
- Öylə isə geydiyin geyim neçin böylə sadə?
Yoxmu sənin incilərin, altın bilərziklərin?
­- Söylə, yavrum! Heç sıkılma...
- Var əfəndim, var... lakin
Müəlliməm hər gün söylər, onların yok qiyməti,
Bir qızın ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti.
- Pək doğru söz...
Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin -
Kimdir, quzum, söylərmisin?
- Ən çox çevdiyim ilkin
O Allah ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər.
­- Sonra kimlər?
- Sonra onun göndərdiyi elçilər.
- Başqa sevdiklərin nasıl, yokmu?
- Var...
- Kimdir onlar?
- Anam, babam, müəlliməm,
Bir də bütün insanlar...
Azərbaycan romantizminin əsas xüsusiyyətlərini dolğun şəkildə özün­də əks etdi­rən «Qız məktəbində» şeiri təkcə Hüseyn Cavi­din yara­dı­cı­lığında deyil, ümumən Azər­­baycan şeirində süjetli lirikanın ən mükəmməl nümunəsi sayılmağa la­yiqdir.
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında poema jan­rı da fərqli bir mövqeyə malikdir. Cavidin ilk poemaları əsa­sən lirik-ro­man­tik, yaxud romantik- fəlsəfi əsərlərdən ibarət­dir. Bu poemaların əksəriyyətində süjet əlamətləri və obrazlar yox dərəcəsindədir. Həmin qəbildən olan poemalar sanki Hüseyn Cavidin lirik-ro­mantik monoloq­ların­dan yoğrulmuşdur. Həyata və insanlara ro­mantik mü­nasibət, bədii və fəlsəfi ümumiləş­dir­mələr bu poema­ların əsas qa­yəsini müəyyən edir. «Bir ahi-məz­lumanə» (1907), «İştə bir diva­nədən bir xatirə» (1912), «Hübuti-Adəm» (1913) poemalarında epik təsvirlərdən qat-qat çox lirik-romantik düşün­cələr öz əksini tapmışdır. İlk poemalarından olan «Bakıda» əsərində mətləb Məsudla Şəfiqənin di­a­loqu vasitəsilə ifadə olunur. Ona görə də bu poema «Məsud və Şəfiqə» də ad­la­­nır. Poemada Məsudun və Şəfiqənin «mazutlu ormanı», ehramları xatır­la­dan Balaxanı neft buruqları ət­rafındakı düşüncələri, sadə, kasıb insanlara və «sər­vətü-saman için­də» yaşayan zən­ginlərə dair qənaətləri öz əksini tapmışdır. Şai­rin fikrincə, mövcud fərqli yaşayış tərzini yalnız istiqbala qovuşmaq­la həll etmək mümkündür.
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında ideya-sənətkarlıq baxımın­dan ən kamil poema «Azər» əsəridir. Poemanı şair hələ 1926-cı il­də Almaniyada müalicə olunarkən yazmağa başlamış, nəhayət, 1928-ci ildə tamamlamışdır.
Azərin sima­sında Hüseyn Cavid keçən əsrin iyirminci illə­rindən gəncliyin nümayəndəsi kimi ədəbiyyatda geniş təbliğ olu­nan «kom­so­mol» obrazlarına alternativ olan yeni tipli Azərbay­can gəncliyinin obrazını ya­rat­mağa nail olmuşdur. Bu mənada Azə­rin aşağıdakı monoloqu onun mənəvi alə­mini və sosial möv­qeyini çox dolğun ifadə edir:
...Bir aşiqim, feyz alırlar
Məndən irfan çobanları.
Bir çobanam, qaval çalar,
İnlətirəm vicdanları.

Bən əbədi hürriyyətin,
Sevdalı bir cilvəsiyəm.
Anlaşılmaz bir xilqətin
Parlar, sönər şöləsiyim.

Hüseyn Cavidin poemaları Azərbaycan ədəbiyyatın­da ro­man­tik-fəlsəfi po­e­manın in­kişa­fında mühüm rol oy­namışdır.
Dramaturgiya ilə də məşğul olan Hüseyn Cavidin yazdığı «Ana» (1910), «Maral» (1912), «Şeyx Sənan» (1914), «Şeyda» (1916), «İblis» (1918), «Uçurum» (1919) dramları onun ədəbiyyatın bu istiqaməti sahəsində də fərqli bir romantik sənətkar olduğunu təsdiqləmişdir. Xüsusən, XX əsrin əvvəllərində tamaşaya qoyulmuş «Şeyx Sənan» və «İblis» pyesləri ədəbi-mədəni mühitdə geniş əks-səda doğurmuşdur.
Hüseyn Cavidin şah əsəri 1918-ci ildə yazılmış «İblis» fa­ciəsidir. Bu əsər­də sənətkarın şeir yaradıcılığının və dramatur­gi­yasının bütün vüsəti mükəm­məl şəkildə ifadə olunmuşdur. Liri­ka­sındakı «Hərb və fəlakət» motivlərini XX əsrin əvvəllərində dün­yada gedən hərbi-siyasi proseslərdən çıxardığı nəticələrlə da­ha da zənginləşdirən Hüseyn Cavid müharibə mövzusunda «İb­lis» kimi qiymətli bir sənət əsəri yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Görkəmli ədib bu əsərində ilk növbədə müharibələrin səbəblərini aydınlaş­dır­mış, qan tök­məklə, məhv etməklə nəyəsə nail olma­ğın faciəsini aç­­mışdır. Pyesdə Mələ­yin müharibələrin törədilmə səbəbini bəşəriy­yətin İblisə uy­masında, İblisin isə insanın özün­də axtarmasında görməsi dramatik əsərə fəl­səfi mahiyyət gətirir. Əsərdə müha­ri­bə­yə iblislərin, şər qüv­vələrin dəhşətli oyu­nu, hakimiyyət ərlərinin varlanmaq və səltənət ehtiras­la­rı­nın həyata keçirilməsi kimi baxan Arif müəllifin huma­nist düşüncə­lərinin daşıyıcısı kimi çıxış edir. Cavid yaratdığı Arif obrazı vasitəsilə mü­ha­ribələri qətiyyətlə pislə­yir, insanlığı iblisləri tanıma­ğa və İblisə uymamağa çağırır:
İblis!... O böyük ad nə qədər calibi-heyrət!
Hər ölkədə, hər dildə anılmaqda o şöhrət!
...İblis nədir? - Cümlə xəyanətlərə bais!
Ya hər kəsə xain olan insan nədir? - İblis!
«İblis» mənzum faciəsi müharibələrə uymuş insanlığın faciəsini əks etdirən və nəticə etibarilə bəşəriyyəti dəhşətli müharibələrdən xilas ol­mağa çağıran əhəmiyyətli dramatik əsərdir.
Hüseyn Cavidin dramaturgiyası ehtiraslar və xarakterlər dramaturgiyasıdır. Bu mənzum dramaturgiya şeirlə yazılmış dram əsərlərinin klassik nümunələridir. Hüseyn Cavid əruz vəznində mənzum dram əsərləri yazan qüdrətli sənətkardır. Dramlarında yaradıcı şəkildə istifadə olunan şərqilər, türkülər, bayatılar, rübailər, marşlar, digər lirik vasitələr Cavid dramaturgiyasını daha da zənginləşdirmişdir. Cavid dramaturgiyası əqidələr, mənəviyyatlar, mütəfəkkirlər dramaturgiyasıdır. Bu, Azərbaycan dramaturgiyasının tarixində orijinal sənət hadisəsidir.
Azərbaycan teatrlarında Hüseyn Cavidin dram əsərləri bö­yük müvə­f­fəqiyyətlə ta­maşaya qoyulmuşdur. Azərbaycanda özü­nə­məxsus ənənələrə malik Cavid teatrı mövcuddur. Cavidin ro­mantik mənzum dramaturgiyası milli mədəniyyətimizin inki­şa­fına böyük töhfə vermişdir. Rejissorların, aktyor­ların bir neçə nəsli Cavid teatrı əsasında yetişib formalaşmışdır.
Hüseyn Cavidin dram əsərləri Azər­baycan dramaturgiyasının inki­şa­fında yeni və xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Cavidin romantik mən­zum faciələri ədə­biyyat tarixi­mizdə Mirzə Fətəli Axundovun ko­mediyaları, Cəlil Məmməd­qulu­za­dənin tragikomediyaları ilə bir sı­rada dayanır. Hüseyn Cavid Məhəmməd Füzulidən sonra və Səməd Vurğun­dan əvvəl Azər­baycan romantik ədəbiyyatının ən böyük zirvəsidir. Mirzə Fətəli Azundzadənin realist ədəbiyyata yol açmaq üçün böyük çətinliklə arxa cər­gəyə keçirdiyi romantik poeziyanı Hü­seyn Cavid yenidən bərpa etmiş və ədəbiyyatın ön mövqeyinə çıxarmışdır. XX əsr boyu Azərbaycan romantik şeiri və drama­tur­giyası Hüseyn Cavidin si­ma­sında Azərbaycan realist ədəbiyyatı ilə paralel şəkildə davam və inkişaf etmişdir.
Hüseyn Cavidin sovet dövrü həyatı keşməkeşli olmuşdur. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Hüseyn Cavid Bakı Teatr Texnikumunda və Müəllimlər İnstitutunda dərs demişdir. Eyni zamanda, daha fəal surətdə bədii yaradıcılığını davam etdirən şair-dramaturqun yazdığı «Afət» (1922), «Pey­ğəmbər» (1923), «Topal Teymur» (1925), «Knyaz» (1929), «Səyavuş» (1933), «Xəyyam» (1935), «İblisin intiqamı» (1936) pyesləri və dram əsərlərinin müvəffəqiyyətlə ta­maşaya qoyulması görkəmli sənətkara böyük şöhrət qazandırmışdır. Ba­kıda təşkil olun­muş «Hüseyn Cavid axşamı» (1922), dövlət tərə­findən müalicə olun­maq üçün Almaniyaya göndərilməsi (1926), ona fərdi təqaüdün müəyyən olunması (1927), əsərlərinin Azər­baycanla yanaşı Zaqaf­qaziya və Orta Asiya teatrlarında böyük uğurla səhnəyə çıxarılması, kitablarının nəşri ədibin nüfuzunu artırmaqla bəra­bər, sənətinə və şəxsiy­yətinə paxıllıqla yanaşan­ların da meydana çıxmasına rə­vac vermişdir. Nəticədə 1931-ci ildən etibarən dövri mətbuatda haq­qında tən­qi­di ruhlu məqalələr görünməyə başlanmışdır; əsərlərinə qurulmuş ədəbi məh­kə­mə­lərdə, 1934-cü ildən üzvü olduğu Azər­baycan Yazıçılar İttifa­qı­nın yığın­caq­larında o, «burjua yazıçısı», ya­xud «müasir həyatı əks etdirməyən» sənət­kar kimi damğalan­mışdır. Bütün bunların nəticəsində Hüseyn Cavid 1937-ci ilin iyun ayında günahsız yerə həbs olunmuş, «gizli millətçi əksinqilabi təşkilat»da iştirakı bəhanəsi ilə səkkiz illik həbs cəzasına məh­kum edilmişdir. Qoca­man ədib 1938-1940-cı illərdə keçmiş SSRİ ərazi­sin­də­ki ən uzaq və soyuq həbs düşərgəsi olan Maqadan şəhərində cəza çək­miş­dir. Hüseyn Cavid 5 dekabr 1941-ci ildə Sibirdəki Tayşet ra­yo­nunun Şevçenko qəsəbəsin­də həbsdə ikən vəfat etmişdir.
Hüseyn Cavidə 6 mart 1956-cı ildə bəraət verilmişdir. Gör­kəmli dövlət xadimi Hey­dər Əliyevin təşəbbüsü və köməyi ilə Hüseyn Cavidin cənazəsi 1982-ci ildə Sibirdən və­tə­nə gətirilmiş, Nax­çı­vanda torpağa tapşırılmışdır.
  “Cavid” sözünün mənası əbədiyyət deməkdir. Hüseyn Cavid ölməz əsərləri ilə əbədiyyət qazanmışdır.

---

Tarix: 2-04-2018, 10:08

---