Şagirdlərin əmək hazırlığı pedaqoji prosesdə reallaşmalıdır
Şahrza Ağayev,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, qabaqcıl təhsil işçisi
E-mail: [email protected]
“İnsan cismani cəhətdən əmək üçün yaradılmışdır.Bununla bərabər, biz görürük ki, onda ancaq əmək qabiliyyəti fitridir, insanı oturmağa, ayaqüstə durmağa, gəzməyə və əlləri ilə işləməyə tədricən öyrətmək lazımdır”( Y.A.Komenski)
Pedaqoq-alim S.P.Kapitsaya görə, təhsil gələcəyə yönəlmiş sənaye sahəsidir. Tədris prosesində yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqinə nail olan müəllim təşkilatçılığı öz üzərinə götürməklə, əsasən, şagirdlərin fəllığını artırmış olur, ənənəvi tədris metodlarından tədricən uzaqlaşır.
Ölkəmizdə aparılan islahatlar, bazar iqtisadiyyatına əsaslanan yeni
istehsal münasibətlərinin formalaşması, əməyin təşkilinin müasir
formaları mükəmməl bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmiş, yeniliyi
yaradıcı şəkildə mənimsəyən çevik işçi qüvvəsi tələb edir. Bu baxımdan, böyüməkdə olan nəslin həyata praktik cəhətdən hazırlanması,onların
əməyə məhəbbət ruhunda tərbiyəsi istiqamətində sistemli iş aparılması çox vacibdir. Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən təhsil islahatı
demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırma prinsiplərinin tətbiqini reallaşdırdı.Tədris prosesinə fəal və interaktiv təlimin tətbiq edilməsi təhsil islahatının əsas məqsədlərindən birinə çevrildi.Tədrisin fəal təlim metodları ilə keçirilməsi öyrənənlərin passivliyinin aradan qaldırmasına, zəruri təfəkkür xüsusiyyətlərinin, yaradıcılığın formalaşdırılması və təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə şərait yaratdı.
Həyata keçirilən aşağıdakı, məqsədyönlü tədbirlər şagirdlərin yeni qabiliyyətlərin qazanmasına təminat verir:Biliklərə yiyələnmək;qazanılan biliklərdən məqsədyönlü istifadə etmək;problemlərin həllində əməkdaşlıq;öz qabiliyyətlərini gerçəkləşdirmək üçün yollar axtarmaq.
Qeyd olunan keyfiyyətlərin qazanılması ibtidai sinifdən başlayaraq şagirdlərin pedaqoji prosesdə əmək hazırlığında fəal iştirakı ilə şərtlənir.
Pedaqoji proses dedikdə, şəxsiyyətin təlimi, təhsili, tərbiyəsi və inkişafı ilə bağlı aparılan bütün məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil işlər nəzərdə tutulur.
Pedaqoji prosesin ayrı-ayrı sahələrinin vəhdəti, obyekt və subyektin qarşılıqlı əlaqəsi, inkişafı, ümumi məqsədin, qanunauyğunluq və prinsiplərin, forma və metodların mövcudluğu onun xüsusiyyətlərini təşkil edir.
Qlobal dünyanın insanları kimi milli varlığımızı saxlamaqla yanaşı, həm də ümumi düşüncə tərzinə, inteqrativ təfəkkürə sahib olmalıyıq.
İbtidai siniflərdə tədris olunan hər bir fənnin fəlsəfəsi haqqında aydın təsəvvür yaratmaq, onun əhəmiyyətini, məqsəd və vəzifələrini, ümumi təhsil sistemində rolunu və yerini düzgün dərk etmək üçün təhsil proqramlarında (kurikulumlarda) xüsusi şərh verilmişdir.
Konseptual sənəddə ibtidai təhsil səviyyəsində şagirdlərdə əmək hazırlığının texnologiyası üzrə zəruri bilik və bacarıqlara müqayisə və çeşidləmə, ilkin emal, özünəxidmət və birgəfəaliyyət vərdişləri, sadə layihələndirmə, tərtibat, modelləşdirmə, dizayn, canlı təbiətə xidmət bacarıqları, ölçü, mütənasiblik, simmetriya və digər həndəsi anlayışlar formalaşdırılır, sadə konstruksiyalar və yaradıcı işlərin yerinə yetirilməsi üzrə qabiliyyətlərin aşılanması təmin olunması daxil edilmişdir.
“Əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır”, ”Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır”. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunan bu konseptual müddəaların reallaşdırılması ibtidai siniflərdən başlayaraq şagirdlərin əmək hazırlığının nəzəri və praktik problemlərinin pedaqoji prosesdə həlli ilə bağlıdır.
Bütün xalqlar, görkəmli filosoflar və tanınmış pedaqoqlar insanın həyatında əməyin müstəsna əhəmiyyət daşıdığını həmişə qeyd etmişlər. Xalqımızın milli bayramı olan Novruzun qaydalarında da əməyə, əmək nəğmələrinə geniş yer verilmiş, əmək sağlamlıq, gümrahlıq mənbəyi hesab edilmişdir.
İnsan bütün yaşayış vasitələrini əmək sayəsində əldə edir. Böyük Azərbaycan filosofu Nəimi deyirdi ki, əmək insanın özüdür. Əmək insanı üç bəladan: avaraçılıqdan, cəhalət və ehtiyacdan xilas edir.
Pedaqoji proses uşaq şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında “Təhsil haqqında Azərbaycan respublikasının Qanunu”nda təsbit olan təhsilin əsas məqsədinə xidmət edir .
“ Maddə 4. Təhsilin əsas məqsədi
4.0. Azərbaycan Respublikasında təhsilin əsas məqsədi aşağıdakılardır:
4.0.1. Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, xalqının milli ənənələrinə və demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək;
4.0.2. milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən, müasir təfəkkürlü və rəqabətqabiliyyətli mütəxəssis-kadrlar hazırlamaq;
4.0.3. sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və ixtisasın daim artırılmasını təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaq.”
Müasir dövrdə şagirdlərin ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaqda texnoloji mədəniyyətin aşılanması böyük əhəmiyyət daşıyır. Resursların və informasiyaların insanların maraq və mənafelərinə xidmət etməyə yönəldilməsinin başlıca tələb kimi irəli sürüldüyü bir vaxtda şagirdlərin texnoloji bilik və bacarıqlara yiyələnmələri, öz fəaliyyətlərində onlardan məqsədyönlü istifadə edə bilmələri mühüm vəzifə kimi meydana çıxır. «Texnologiya»nın bir fənn kimi ümumtəhsil məktəblərində tədris olunması, ilk növbədə, bu zərurətdən irəli gəlir və şagirdlərə həyati bacarıqların aşılanması baxımından əhəmiyyət daşıyır.Həmçinin elm və texnikanın sürətlə inkişafı, texnologiyaların durmadan yeniləşməsi də peşə və ixtisaslara tələbləri artırır.
Artıq elə bir vəziyyət yaranmışdır ki, dar bir ixtisasla kifayətlənmək mümkün deyildir. İnsan öz texnoloji bacarıqları sayəsində universal istehsal sahələrində fəaliyyət göstərə bilməlidir.
Ona görə də məktəblərdə gələcəyin geniş profilli mütəxəssisinin formalaşdırılmasının ilkin təməlinin qoyulması aktual problem kimi vacib hesab olunur.
Qarşıya qoyulan sosial-iqtisadi məsələlərin pedaqoji prosesdə həllinə yardımçı olan əmək tərbiyəsi ibtidai sinif şagirdlərinin fəaliyyətə nəzəri və praktik cəhətdən hazırlanması ilə bağlıdır.
Pedaqoji proses əmək prosesidir. O hər hansı bir əmək prosesi kimi ictimai əhəmiyyəti olan məqsədlərə çatmaq üçün həyata keçirilir.
Y.A.Komenski “Böyük didaktika” əsərində didaktik üsulları təbiət və insan fəaliyyəti ilə müqayisə edir. Məktəb bütün qaydalarını təbiətdən götürməlidir ideyasını irəli sürən Komenskiyə görə balıqlar üçün su, ağaclar üçün bağ müəyyən olunduğu kimi, gənclər üçün də məktəb olmalıdır. Mövzu ilə əlaqələndirsək əmək hazırlığı pedaqoji prosesdə reallaşmalıdır. Ağacdan müəyyən məmulat hazırlanmazdan əvvəl, balta ilə ona müəyyən forma verilir, dəmirçi də dəmiri döyməzdən əvvəl onu qızdırır, toxucu yunu əyirməzdən əvvəl, onu təmizləyir. Müəllimdə şagirdi əməyə hazırlamazdan əvvəl, onda əməyə qarşı səy oyatmalı, motiv yaratmalıdır.
İbtidai siniflərdə tədris olunan bütün fənlər şagirdlərin əmək hazırlığında mühüm vasitədir. Buna baxmayaraq, baza kimi, texnologiya fənni və onun fəndaxili və fənlərarası inteqrsiyası imkanlarından tədrisdə daha çox istifadə olunur. Çünki digər fənlərlə müqayisədə texnologiya fənni əsasən praktik səciyyə daşıyır. Pedaqoji prosesdə tərbiyəçilərlə tərbiyə olunanların əməyi bir-birinə qovuşur və qarşılıqlı təsir münasibətləri yaranır. Mürəkkəblik, sistemlilik, özünütənzimləmə pedaqoji əməyin obyektinə aiddir.
Şagirdlərin formalaşması pedaqoji əməyin predmetini təşkil edir. İbtidai sinif şagirdlərinin əməyə hazırlanması ilə əlaqədar olaraq problemin mahiyyəti və vəzifələri, qanunauyğunluğu, şəxsiyyətin inkişafında onun rolu, pedaqoji prosesdə psixoloji mexanizmlərin tətbiqi, təlim materiallarının inteqrasiysı, iqtisadi biliklərdən istifadə, həyatə keçirilən prinsip və metodlar, müəllimin səriştəliliyi, peşə marağının tərbiyə olunması kimi aktual məsələlər daim araşdırılmalıdır.
Əmək insanın məqsədyönlü fəaliyyəti olub onun tərbiyəsində, fəaliyyətində, iqtisadi mədəniyyətinin inkişafında, peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəlməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bütün mənəvi dəyərlərin mənbəyidir. Bəşər cəmiyyəti yarandığı vaxta qədər insanlar əməklə bütün tələbatlarını təmin etmişlər. Yəni insanın özünü əmək formalaşdırmışdır.
Azərbaycan ictimai-pedaqoji fikir tarixində xalq pedaqogikasından başlamış ta XX əsrə qədərki dövrü nəzərdən keçirdikdə şəxsiyyət tərbiyəsi üçün bir neçə mühüm vasitədən istifadə edildiyi aydın olur. Buraya daxildir: oyun, canlı söz, əmək, adət-ənənələr, şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələri, yaşlı nəslin əxlaqi-mənəvi mədəniyyət təcrübəsi, səyahətlər, sistemli təhsil və s..
Əməyə hazırlığının predmetini insan həyatında, bütövlükdə cəmiyyətdə onun yeri və rolu, inkişaf istiqamətləri, hansı səviyyədə mövcudluğu və s. amillər təşkil edir.
Əmək anlayışının mahiyyətini isə ilk növbədə onun hansı fəaliyyət növləri ilə əlaqələnməsində axtarmaq lazımdır. Əməyin əxlaqi, sosial, iqtisadi, fizioloji, psixoloji, idrakı və tərbiyəvi mənaları onun insan həyatında rolunu geniş ifadə edir.
Əxlaqi: Əmək insanın əxlaqına güclü təsir edir və onu saflaşdırır. “Zər qədrini zərgər bilər”. Zəhmət qədrini zəhmət adamı bilər.
Sosial: İnsanların yaşayış tərzi, firavanlığı onların əməyindən və əməyə münasibətlərindən asılıdır. “Məndən sənə öyüd, ununu özün üyüt”.
İqtisadi: İnsan həyatı üçün zəruri olan bütün maddi və mənəvi nemətlər əməyin məhsuludur. “Zəhmət torpaqda, nemət süfrədə”.
Fizioloji: Aparılan tibbi tədqiqatların nəticələrinə görə zəhmət insan orqanizminin normal fəaliyyətində böyük rol oynayır.
Ali sinir sisteminin möhkəmlənməsində əməyin təsir imkanları xüsusi qeyd edilməlidir. “Zəhmət insanın cövhəridir”.
Psixoloji: Zəhmət zamanı adamın psixikasını (duyğuları, qavrayışları, təfəkkürü, təxəyyülü, diqqəti, iradəsi) intensiv inkişaf etdirir, onun iradi keyfiyyətlərini (qarşıya məqsəd qoymaq, məqsədə çatmaq, çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün əzmkarlıq göstərmək və s.) formalaşdırır.
İdraki: Təbiət və cəmiyyət hadisələrinin dərk olunmasında əməyin əvəzolunmaz rolu vardır. İstehsal alətləri vasitəsilə təbiət cisimlərinə təsir göstərən şəxs bir çox cəhətdən (istifadə edilən alətin keyfiyyətinə yaxından bələd olmaq, təsir göstərilən obyektin və alınan məhsulun xüsusiyyətlərini öyrənmək və s.) faydalanır. Deməli, əmək eyni zamanda xarici aləmi dərk etmək, başa düşmək vasitəsidir.
Tərbiyəvi: Əmək obyektiv olaraq insani keyfiyyətlərin mənbəyidir. Zəhmət çəkən şəxs öz əməyinin bütün mənaları üzrə (əxlaqi, iqtisadi, sosial, fizioloji, psixoloji, idraki və s.) məqsədyönlü fəaliyyətini dərk edirsə, demək şəxsiyyətcə kamilləşir.
Tərbiyənin bütövlükdə təşəkkülü məhz əmək nəticəsində mümkün olmuşdur. İnsanın əmək fəaliyyətinin bir növü olan uşaqların tərbiyəsi ilə bağlı biliyi çox mürəkkəb siyasi, iqtisadi, mənəvi qüvvəyə çevirilib ictimailəşir. Deməli, insanın tərbiyə fəaliyyəti onun əmək fəaliyyətinin zəruri bir hissəsidir.
Eradan əvvəl IX və VIII minillikdə dünyanın bir çox ərazilərində, o cümlədən Kiçik və Orta Asiyada ibtidai icma cəmiyyətində sosial və əmlak təbəqələşməsi baş verdi. Uşaqlara nəyi və necə etməyi:- dəyənəklə necə davranmağı, öldürülmüş heyvanın dərisini necə soymağı, yeməli bitkiləri tapmağı öyrədirdilər. Uşaqların əsas işi böyüklərin fəaliyyətini mexaniki təkrarlamaqdan ibarət idi.
Qədim Yunanıstanda (b.e.ə. IX-VIII əsr) qəbul olunmuş tərbiyə formaları Hesiodun “Əməklər və günlər” poemasında o dövrün həyat və məişət qaydaları əsasında verilir. İnsanın ən zəruri keyfiyyəti olan əməksevərlik ideyası ön plana çəkilir.
“Əmək insanı yaratdığı kimi, onun tərbiyəsi üçün də əsas olmuşdur. Buna görə də təbii olaraq, əmək bütün xalqların pedaqogikasında mərkəzi yer tutur. Azərbaycan xalq pedaqogikasının timsalında bunu açıq görmək olar. Azərbaycanın ərazisi münasib təbii şəraiti, əsrarəngiz coğrafi mühiti yaşayış üçün çox əlverişli olmuş və insanların müxtəlif növ əməklə məşğul olmasına geniş imkanlar yaranmışdır” (49, s.199).
Ona görə də Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində xalqımız halal əməyə çox böyük qiymət vermişdir. “İşləməyən dişləməz”, “İş adamın cövhəridir”, “Nə əkərsən onu da biçərsən”, “İnsanı əmək ucaldır”, “İstəyirsən bol-çörək, al əlinə bel-kürək” kimi atalar sözlərində insanın əməyə münasibətinin həqiqi qiyməti verilmişdir. Qətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Qətib Təbrizi, Əssar Təbrizi, Saib Təbrizi, Arif Ərdəbili, Seyid Əzim Şirvani, Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Həsən bəy Zərdabi, Səməd Vurğun kimi böyük ədiblər əməyə, əmək qəhrəmanlarına, həmişə hörmətlə yanaşaraq onları vəsf etmişlər.
K.D.Uşinski yazırdı: “Əmək bəşəriyyət tarixinin lap əvvəlindən yer üzünə işıq saçan müqəddəs şamdır, onu söndürsəniz, yer zülmətə çevrilər”.
Həyatını uşaqların ailə tərbiyəsinə həsr etmiş A.S.Makarenko əmək tərbiyəsinin rolu barədə yzırdı: ”Valideynlər birinci növbədə yadda saxlamalıdırlar ki, sizin uşağınız əmək üzərində qurulmuş cəmiyyətin üzvü olacaqdır. Demək onun bu cəmiyyətdəki əhəmiyyəti, onun bir vətəndaş kimi qiyməti yalnız ictimai əməkdə necə iştirak edə bilməsindən, bu əməyə nə dərəcədə hazır olmasından asılı olacaqdır. Onun maddi həyat səviyyəsi və rifah həyatı da bundan asılı olacaqdır”. Şəxsiyyət tərbiyəsini əmək tərbiyəsi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. K.D.Uşinskinin sözləri ilə desək, tərbiyə insanı xoşbəxt etmək istəyirsə, onu əməyə hazırlamalıdır.
Klassik şairimiz Nizami Gəncəvi əmək qəhrəmanı Fərhadı belə tərənnüm edir:
Bisutunda şəkli qurtardı Fərhad,
Könlündə bir həsrət, dilində fəryad.
Dağların bağrını dəlib sökürdü,
Yekə sərt daşları qırıb sökürdü.
Fərhad qart daşları eylədikcə kül,
Sanki hər qayadan qopurdu bir bürc.
Axşam qəmli çöldən çəkilib günəş,
Dağların başında yananda atəş,
Qara ağın üstünə naxış salaraq,
O, şəklin yanında gəlib durardı.
(Bax. N.Gəncəvinin seçilmiş əsərləri. Bakı, Lider Nəşriyyatı, 2004, s. 196)
İnsan fəaliyyəti zehni və fiziki olmaqla iki qola ayrılır. Psixoloqların tədqiqatı sübut etmişdir ki, zehni fəaliyyət əvvəlcə fiziki hərəkətlər şəklində təzahür edir. Sonra isə bunun əsasında daxili fəaliyyət baş verir.
Əmək tərbiyəsi əməyə, əmək adamlarına, əmək alətlərinə, əməyin nəticəsinə düzgün münasibət formalaşdırmaq, şagirdi psixoloji cəhətdən əməyə hazırlamaq deməkdir.
Əmək hıçqırıqları nəzəriyyəsi XIX əsrdə əmələ gəlmişdir. Fransız filosofu Lüdviq Huare (1829-1889) həmin dövrdə ilk dəfə olaraq dilin əmələ gəlməsini əməklə bağlamışdır. Dil insanın əmək prosesini müşayiət edir.
Əmək insanı yaratdığı kimi, onun tərbiyəsi üçündə əsas olmuşdur.
Zəhmətkeş insanlar təcrübə və müşahdələrinə istinad edərək uşaqlarını “Hər işin bir çəmi var” deyiminə istnad edərək çoxsaylı tərbiyə vasitələrindən (söhbət, öyüd-nəsihət, tələb, nümunə, əyani göstərmə, inandırma, tövsiyə, göstəriş, izah etmə, alışdırma, məşq, təlqin, yamsılama, xahiş, sınaq-yoxlama, arzulama, təəssüf, uğurlama, dilləşmə, tərifləmə, alqışlama, təkid, məcbur etmə, and, xəbərdarlıq, hədə-qorxu, qadağan etmə, cəza, danlaq, məzəmmət, qınama, irad tutma və s. üsullardan, oyun, folklor nümunələri, bayram şənliyi, təbiət, əmək, məişət, incəsənət, söz və s.) bacarıqla istifadə etmişlər.
Qloballaşan dünyada yaranan sosial-iqtisadi problemlərin həlli üçün şagirdlərin məktəb həyatından başlayaraq əməksevərlik ruhunda tərbiyə olunması son dərəcə vacibdir.
İnsan zəruri informasiyanı müstəqil qazanmalı, yenidən işləməyi, düzgün istifadə və tətbiq etməyi bacarmalıdır. Müasir gənclər ölkədə bütün sahələrdə gedən dinamik inkişafdan faydalanaraq vaxtlarını səmərəli qurmağa nail olmalıdırlar. Çox təəssüf ki, indi gənclərin bir qismi ətalətə daha çox meyillidirlər.
Hərəkətsizliyin, fəaliyyətsizliyin, tənbəlliyin ağır nəticələrini böyük mütəfəkkir Mirzə Ələkbər Sabir belə ifadə etmişdir:
Ətalət cəlb edər şəxsi məmatə,
Ətalət mübtəla eylər bəlayə,
Ətalət mayeyi-iczü kədərdir,
Ətalətdən törər min-min xəcalət,
Ətalət təngnası bir xətadır,
Ətalətdən əməl mənkusü idbar.
(məmat – ölüm, idbar – bəxtsizlik, mənkusü – başıaşağı)
İctimai-faydalı əməyi daim yüksəkdə tutan Sabir bu sahədə insanın cəmiyyətdə roluna aydınlıq gətirərək qeyd edirdi ki, əgər görülən işdən xalq faydalanmırsa, onu hörümçəyin hördüyü tora bənzətmək olar. Faydalı işi ipək qurdunun məhsuldar əməyi ilə müqayisə edən şair, bu hadisənin məntiqi cəhətdən şərhini «Hörümçək və ipəkqurdu» şeirində aydın şəkildə verir.
Hörümçəyin dilindən:
Ey ipəkqurdu,
Nə kəsalətlə iş görürsən sən?
Niyə bunca ağır hörürsən sən?
Gəl mənim sənətimdə sürətimi
Görüb iqrar qıl məharətimi.
İşə gircək tamamını hörürəm,
Az zamanda necə çox iş görürəm.
İpəkqurdunun cavabı:
Bərfərz olsa hər yerdə
Toxuyursan böyük, kiçik pərdə,
De görək, onların nədir səməri!..
Bəlkə də hər kəsə çatır zərəri!..
Leyk məndə yox işə də sürət
Yapdığım işdə var ağır qiymət.
Aləmə faidə verir karım,
Hər kəs istər ola xəridarım!
(bərfərz – fərz etmək)
İnsanın fikir və mənəvi inkişafında, şəxsiyyət kimi formalaşmasında tərbiyənin məqsədyönlü təsir imkanlarına malik olduğunu yüksək qiymətləndirən Sabir əməli fəaliyyətdə onun istedadının, bacarıq və vərdişlərinin üzə çıxdığını qeyd edir. Bu işdə valideynlərin övlada gözəl tərbiyə bəxş etməsinin vacibliyini diqqətə çatdıraraq yazırdı:
Ümətin zəhnüması tərbiyədir,
Millətin pişvazı tərbiyədir.
Tərbiyətlə keçir ümuri-cahan
Hər işin ibtidası tərbiyədir.
Valideynin təbii övlada
Nəzəri-etinası tərbiyədir.
(zəhnüması – yol göstərən, pişvaz - başçı)
Sabir əmək tərbiyəsində iradi keyfiyyətlər qazanmaq, hər cür çətinliyə qarşı dözüm nümayiş etdirməyi hünər adlandırır. «Qarınca» şeirində o, fikrini belə ifadə edir:
Ey oğul, murdən götür ibrət,
Get ağır işdə işlə qeyrət ilə!
Ufacıq işləri hünər sanma,
Hünər odur ki, bir böyük əməli
Edəsən həll min süubət ilə,
Vətən uğrunda, millət eşqində
İş apar, baş gedərsə qoy getsin…
(mur – qarışqa, ufaq – kiçik, süubət - çətinlik)
Qeyd olunan nümunələrdən aydın olur ki, Sabir böyük mütəfəkkir şəxsiyyət kimi, insanın dəyərini onun cəmiyyətə nə dərəcədə fayda verməsi ilə şərtləndirir.
Hər cür israfçılığa qarşı mübarizə aparan Sabir kiçik yaşlarında uşaqları elmə həvəsləndirmək, məktəbin, müəllimin nüfuzunu qaldırmağı vacib sayır.
Həyati bacarıqlara əsaslanan təhsil dövrün tələbi kimi müasir pedaqoji prosesdə reallaşdırılır.
Bu məsələyə Sabir zəmanəsində düzgün münasibət bildirərək yazırdı:
Elm öyrən, imtahan ver,
Öz fəzlini nişan ver;
Qədrin bil elmü-fəzlin
Elmin yolunda can ver.
Ey gözüm, ey canım,
Get məktəbə, cavanım!
Vətənpərvər şair olan Sabirin bir vaxtlar arzuladığı ideyaları indi çiçəklənən Azərbaycanda uğurla həyata keçirilir. Pedaqoji sahədə çalışanların Sabir irsindən bəhrələnərək gənc nəslin əməksevərlik ruhunda tərbiyələnməsində, onların istedad və bacarıqlarının aşkar edilməsində, fiziki və mənəvi tələbatlarının ödənilməsində, texnoloji mədəniyyətinin aşılanmasında daim səy göstərməliyik.
Əməyin meydana gəlməsi və inkişafı insanın yeməyə, dolanışığa və s. olan tələbatlarını müqayisəyəgəlməz dərəcədə müvəffəqiyyətlə təmin etməsinə səbəb olmuşdur.
Əmək fəaliyyətində insan bədəninin başqa sahələrindən fərqli olaraq, əl maddi aləmin əşyalarının mühüm xassələri haqqında ən dəyərli məlumat verir. Əlin əmək aləti kimi ixtisaslaşması düz yerimənin inkişafına səbəb olmuş, əlin funksiyalarının dəyişməsi beyinin inkişafına daha güclü təsir göstərmişdir.
İxtisaslaşmış üzv kimi əlin özünün baş beyində xüsusi sahəsi əmələ gəlmiş, kütləsinin artmasına, quruluşunun mürəkkəbləşməsinə və inkişafına səbəb olmuşdur.
İnsan haqqında fəlsəfi baxışların formalaşmasında XIX əsr alman klassik fəlsəfəsi, xüsusilə Hegel və Feyerbaxın ideyaları mühüm bir mərhələ təşkil edir.
Hegelə görə insan cəmiyyəti, bəşəriyyət əsl “ruh səltənətidir”.
Feyerbax “əməyin insanın özünü təsdiqetmə mahiyyəti hesab etməklə” onun ictimai təbiətə malik olmasını əks etdirməyə çalışmışdır.Şüurlu əmək insanlar tərəfindən zəhmətin ictimai və fərdi əhəmiyyətinin, onun nəticələrinə münasibətlərinin dərk olunması sayəsində yaranır və inkişaf edir. Şüurlu əməyin məzmununu istehsalat təcrübəsi, peşə bilikləri, bacarıq və vərdişlərin məcmusu təşkil edir.
Şagirdlərin əmək tərbiyəsi əməyə hazırlıq və peşə keçməklə bağlı şəxsi keyfiyyət və xüsusiyyətlərin formalaşdırılması, inkişaf etdirilməsi və tərbiyə edilməsi kimi başa düşülür. Ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi-təbii şəraiti, məktəbin mövcud tələbatı ilə şagirdlərin əmək tərbiyəsinin məzmunu müəyyən edilir. Dünyada gedən qloballaşma, inteqrasiyanın zəruriliyi və inkişafı əmək anlayışının texnoloji cəhətdən yeni mahiyyət kəsb etdiyini reallaşdırmışdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1. Ağayev Ə. Ə. və b. Pedaqogika. Bakı:Adiloğlu, 2006, 184 s
2. Ağayev Ə. Ə. Pedaqoji fikrimiz, dünənimiz, bu günümüz. Bakı: Elm, 2000, 300 s.
3. Ağayev Ş. O. Sabirin pedaqoji fikirlərində əmək tərbiyəsi məsələləri. Bakı: AMİ-nin “Xəbərlər” xüsusi buraxılış, 2011, dekabr.
4. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009, 99 s.
5. Əhmədov B. və b. Pedaqogikadan mühazirə konspektləri. Bakı: Maarif,1983, 352 s.
6. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Maarif, 2000, 440 s.
7.Həsənov M. Ağayev Ş. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların oyun və əmək fəaliyyətinin təşkili. Bakı: Nasir, 2001, 200 s.
8. İsmixanov M .Bəxtiyarova R. Ali məktəb pedaqogikası (mühazirə kursu) Bakı: BDU-nəşriyyatı, 2011, 236 s.
9. Kazımov N. Məktəb pedaqoqikası. Bakı: Çaşıqoğlu, 2002, 448 s.
10. Komenski Y A. Böyük didaktika. Bakı: “Elm və təhsil”, 2013, 388 s.
11. Qasımova L. Mahmudova R. Pedaqogika. Bakı: Çaşıoğlu, 2012, 548 s.
12. Qurbanov A. İnsan və dil. Bakı: Gənclik, 1973, 107 s.
13. Quliyev S. Ailə pedaqogikasının ümumi problemləri.
Bakı: Nurlan, 2005, 416 s.
14. Nəzərov A. Məmmədov R. Pedaqoji ustalıq. Bakı: Müəllim, 2008, 84 s.
15. Paşayev Ə. Rüstəmov F. Pedaqogika (yeni kurs). Bakı: Maarif, 2002, 512 s.
16.Rüstəmov F.A. Qərb pedaqogika tarixi. Bakı: Nasir, 2003, 246 s.
17. Ümumi psixologiya (Prof. A.V. Petrovskinin redaktorluğu ilə). Bakı: 1982. Maarif, 404 s.
18. Mehrabov A. Pedaqoji texnologiyalar. Bakı: Mütərcim, 2006, 372 s.
Tarix: 24-01-2023, 17:51
Xəbəri paylaş