UŞAQLARDA QƏZƏB ANININ İDARƏ EDİLMƏSİ
Afaq CABBAROVA
Bakı şəhəri 276 nömrəli tam orta
məktəbin psixoloqu
QƏZƏBLƏNDİYİN ZAMAN NƏ EDƏ BİLƏRSƏN?
Dur, dərin bir nəfəs al və sakitləş.
Aşağıdakı düşünmə mərhələlərindən istifadə et!
1. Əvvəlcə, səni nəyin qəzəbləndirdiyini ayırd et.
2. Bədənində ortaya çıxan dəyişiklikləri idarə et.
3. Diqqətini olduğun vəziyyətə yönəlt (keçmişdə baş verənləri düşünmə).
4. Qarşındakı insanın sənə dediklərini eşit.
5. Onun duyğularını başa düşməyə çalış.
6. Duyğularını “Mən dili” ilə ifadə et.
UŞAQLAR NƏLƏRƏ ƏSƏBİLƏŞİRLƏR?
KÖRPƏLƏR (0 - 18 AY)
Aclıq, yüksək səs, yaxud da yorğunluq kimi onları narahat edən bir vəziyyət olduqda əsəbiləşirlər. Bu duyğularını ağlayaraq göstərirlər.
TƏZƏ YERİMƏYƏ BAŞLAYAN KÖRPƏLƏR (18 - 36 AY)
Asanlıqla əsəbiləşə bilirlər. Çünki:
1. Özlərini dünyanın mərkəzində görürlər və istədiklərini əldə etmədiklərində sanki ümidləri boşa çıxır.
2. Əşyalarını bölüşmək onlar üçün çox çətindir.
3. Əşyalarına qarşı güclü sahiblik (bu mənimdir) duyğusu vardır.
4. Hələ çox sözləri bilmədikləri üçün o qədər də yaxşı danışa bilmirlər və insanlar onları başa düşmədiklərində məyus olur və əsəbiləşirlər.
5. Duyğularına nəzarət etməkdə çətinlik çəkirlər. Hirsləndiklərini əsəb impulsları ilə göstərirlər.
MƏKTƏBƏQƏDƏR DÖVR
(3 - 5 YAŞ)
1. Duyğularına nəzarət edə bilmədikləri üçün əsəbiləşirlər.
2. Sıxıldıqlarında və əsəbiləşdiklərində özlərini ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər.
3. Bölüşməyi öyrənmə mərhələsindədirlər.
4. Başqalarının fərqli düşüncələrinin ola biləcəyini başa düşməkdə çətinlik çəkərlər.
5. Hirsləndiklərini əsəb impulsları və aqressiv davranışlarla göstərirlər.
6 - 8 YAŞ ARASI UŞAQLAR
1. Ədalətli olmadığını düşündükləri bir şey olduqda, rədd edildiklərində, cəzalandırıldıqlarında, ayrı-seçkilik edildiyində və səhv başa düşüldüklərində əsəbiləşirlər.
2. Başqalarına hədə-qorxu gələrək, onlara fiziki şiddət tətbiq edərək və qarşısındakını incidəcək sözlər söyləyərək əsəbiləşdiklərini göstərirlər.
UŞAQLARIN QƏZƏBLƏNMƏ VƏ DALAŞMA HALLARINDA
VALİDEYNLƏR NECƏ MÜDAXİLƏ ETMƏLİ?
1. Dava edən uşaqları ayırın.
2. Uşaqların sakitləşmələrinə kömək edin.
3. Əsəbləşdikləri mövzunun səbəbini düşünmələrini təmin edin.
4. Uşaqlara başqa yoldaşının (yoldaşlarının) hiss və duyğularını başa düşmələri üçün kömək edin.
5. Uşaqlara baş verən hadisə ilə bağlı nə hiss etdiklərinizi danışın.
6. Onlara bu hadisənin ən yaxşı həlli yolunu tapmaları mövzusunda dəstək olun.
7. Şiddətə baş vurmadan baş verən hadisəni həll etdiklərində onları mükafatlandırın.
8. Uşaqlara əsəbləşməyin təbii bir hiss olduğunu, lakin başqalarına zərər verməyin qəbuledilməz olduğunu deyin.
UŞAQLARA QƏZƏBLƏNDİKLƏRİNİ İFADƏ ETMƏLƏRİ İÇİNƏ
ATMAMALARI ÜÇÜN NECƏ KÖMƏK EDƏ BİLƏRİK?
Nümunələr:
- Uşaqlarınıza fərqli duyğuları və bunlara yol açan halları aşılamaq üçün müxtəlif üz ifadələrindən istifadə edin.
- Qəzəbləndiklərində bədənlərində meydana gələn dəyişiklikləri görə bilmələrini təmin edin (tərləmə, ürək döyüntüsünün güclənməsi, titrəmə, sürətli nəfəs alıb-vermə, üzünün qızarması və s.)
- İnsanlar və hadisələrlə bağlı hiss və duyğuların hər zaman kəlmələrlə ifadə etmələrinin əhəmiyyətini deyin (Həyatda bir çox xoşbəxt anlar vardır. Sanki günəş içinə girmiş və ətrafındakı hər şeyi par-par işıqlandırır kimi hiss edirsən. Bu möhtəşəm bir hissdir). <http://www.tubitak.gov.tr/tubitak> content files//populer/erkencocukluk/3-6 Yas/313 ornek2 b.jpg
- Qarşıdurma və döyüş ehtiva edən xəyali bir vəziyyət yaradın. Oyuncaq və peluş kuklalardan istifadə edərək hadisə və hissedilən duyğular haqqında danışın.
BİR NÜMUNƏ OLARAQ ÖYRƏTMƏ
Etmələrini istəmirik Sənə neçə dəfə dedim bacını vurma!.. Siz də etməyin Amma sən də məni vurursan...
Uşaqlar etdiklərinin böyük bir qismini təqlid edərək öyrənirlər.
1. Uşaqlar təqlid və müşahidə edərək öyrənirlər.
2. Bu baxımdan onlara positiv nümunə olmaq çox vacibdir.
Necə?
1. Hirsləndiyin, əsəbiləşdiyin, yaxud da sadəcə olaraq yorğun olduğun zamanları öz-özlüyündə müəyyən et.
2. Stress və əsəblərini necə kontrol altında tutacağını öyrən.
3. Hiss və düşüncələrini başqa insanlarla hörmət çərçivəsi içində bölüş.
4. Problemlərini və yaşadığın anlaşılmazlıqları şiddətə baş vurmadan danışaraq həll et.
5. Bir problem və həlli haqqında uşağının eşidəcəyi səs tonu ilə öz-özünə danış.
QARŞIDURMALAR NECƏ HƏLL OLUNUR?
İDEAL MODEL
1. Problemi və bu problemdən doğan münaqişədə iştirak edən insanların hiss və duyğularını TƏYİN ET.
2. Alternativ həll yolları MÜƏYYƏN ET.
3. Bu həll yollarını DƏYƏRLƏNDİR (GÖTÜR-QOY ET).
4. Seçilən ən uyğun həll yolunu TƏTBİQ ET.
5. Qarşıdurmanı həll edərkən - bunu bir təcrübə olaraq düşün - nə etdiyini ÖYRƏN.
NİZAM-İNTİZAM VƏ CƏZA
Nizam-intizam faktı “Uşaqlar özlərini yaxşı hiss edərlərsə, daha yaxşı davranırlar” fikrinə əsaslanır. Məqsəd uşaqlara yaş səviyyələrinə uyğun müsbət davranışlar öyrətməkdir.
Nizam-intizam uşaqların:
1. Sakit olmalarını
2. Problemləri həll etmələrini
3. Qəzəblənmə hallarını idarə etmələrini
4. Duyğularına nəzarət etmələrini və
5. Onlardan istənilənləri (tələb olunanları) öyrənməyə imkan verən bir proses və ya mexanizmdir.
Cəza: uşaqların necə davranacaqlarını öyrənmələri üçün onların özlərini pis hiss etmələri, canlarının yanması, utandırılması, yaxud da təhqir olunaraq alçaldılması düşüncəsinə əsaslanır.
1. Davranış gücə və qorxutmağa əsasən kontrol edilir.
2. Diqqət xətalı davranışa toplanır.
3. Uşaqlara səhvlərini və ya xətalı davranışlarını gizlətməyi, ya da yalan danışmağı öyrədir.
4. Uşaqlara davranışın mənfi nəticələrinin məsuliyyətindən qaçma yollarını və rüşvət almağı öyrədir.
EFFEKTİV NİZAM-İNTİZAM ÜÇÜN TƏKLİFLƏR
- Realist olun və uşağın uşaq kimi davranmalı olduğunu unutmayın.
- Davranışları mövzusunda vacib, lakin sadə bir neçə qayda müəyyən edin və bunları müəyyən aralıqlarla uşağınıza izah edin.
- Uşağınıza necə davranması haqqında sizin nə istədiyinizi onun başa düşə biləcəyi şəkildə izah edin.
- Siz özünüz qəzəb anında ona necə nəzarət etdiyinizi göstərin.
- Uşağınıza nizam-intizamı şiddətə baş vuraraq deyil, danışaraq tətbiq edin və positiv nizam-intizam üslublarından istifadə edin.
- Uşağınız səhv hərəkət etdiyində onu təhqir etməyin.
YAŞ SƏVİYYƏSİNƏ GÖRƏ QƏBULOLUNAN
NİZAM - İNTİZAM
Uşaqlarınıza tətbiq etdiyiniz nizam-intizam qaydaları onların yaşlarına və inkişaf səviyyələrinə uyğun olmalıdır.
0 - 3 yaş
- Uşaqlarınızı daim müşahidə altında tutaraq nəzarətdə saxlayın.
- Səhv bir şey edirsə, onu sakit və qəti bir dillə saxlayın.
- Uşağınızın diqqətini başqa bir tərəfə çəkin.
3 - 8 yaş
- Müəyyən fasilələrlə qoyduğunuz qanun-qaydaları və uşağınızın davranışları ilə bağlı ondan istədiklərinizi izah edin.
- Eyni zamanda, tək bir göstəriş (əmr) verin; aydın və qəti bir səs tonundan istifadə edin və uzatmayın.
- Uşaq üçün təhlükə ehtiva etməyən davranışları görməməzliyə vurun.
UŞAQLARIN DİQQƏTİNİ BAŞQA ŞEYLƏRLƏ DAĞIDIN!
- Şərt bildirən cümlələrdən hədələmə şəklində istifadə etməyin. Məsələn; “əgər ev tapşırıqlarını bitirməzsən, səni parka aparmayacam”, ya da “əgər dişlərini fırçalamazsan, yatmazdan əvvəl sənə nağıl danışmayacam” kimi ifadələrdən uzaq durun.
- Uşağa sakitləşməsi üçün vaxt verin. Hər yaş üçün ən az 1 dəqiqə vaxtdan istifadə edin (Məsələn: 3 yaş üçün 3 dəqiqə və s.).
- Vaxtaşırı yavaş-yavaş uşağı təkbaşına buraxın.
- Davranışlarından doğa biləcək nəticələri öyrədərkən təbii və məntiqli şeylər deyin. Bu söhbəti xətalı davranışından dərhal sonra edin. Məsələn;
1. Oyuncağını sındırsan, həmin oyuncağın eynisini bir daha ala bilməzsən.
2. Divarları boyasan, onu təmizləməyə məcbursan (Əgər bunu etsən, anan xəstə olur kimi mənfi və yanlış ifadələrdən qətiyyən istifadə etməyin).
Uşağın yaşına uyğun, sahib olduğu haqqlarını əlindən alın. Məsələn:
- 3 yaş: Qum hovuzunda hər zaman dava edir. Uşağı parka aparmağa fasilə verin.
- 4 yaş: Qardaşının oyuncağını tualetə atdı. Onun oyuncaqları ilə oynamasını qadağan edin.
- 5 yaş: Qardaşına/bacısına tüpürdü. Yatmazdan əvvəl hekayə oxumayın.
- 6 yaş: Qardaşının pazılını dağıtdı. Qardaşı çöldə oynayarkən o, evdə qalsın.
- 7 yaş: Ana-atasına cavab qaytardı. Ən çox sevdiyi televiziya proqramını izləməyə icazə verməyin.
MEDİANIN UŞAQLAR ÜZƏRİNDƏKİ TƏSİRLƏRİ
Televizor
- Aqressiv davranışa səbəb ola bilər.
- Uşaqları qorxuda bilər.
- Şiddətdən istifadə edən “qəhrəman rolundakı obrazlar” təqdim edər.
- Şiddəti normal bir şey kimi göstərir.
- Yaradıcılığı zəiflədir.
- Başqaları ilə birbaşa ünsiyyəti azaldır.
- Xəyali oyunların (ev qurmaq kimi) təsvir və təsəvvürü qabiliyyətini azaldır.
Video - kompüter oyunları
- Mübarizə apar, ya da qaç reaksiyasına bağlı stressə səbəb olur.
- Adrenalin səviyyəsini artırın.
- Həddindən artıq xəbərdarlıq halı əmələ gətirir.
- Həddindən artıq həyəcana, stressə və tükənmişlik hissinə səbəb olur.
- Düşünmədən reaksiya verməyə yol açır.
- Dərin düşüncə kasadlığı ortaya çıxarır.
Xəbərlər
- Güvən hissi ortadan qalxır.
- Hiss-duyğu baxımdan və sosial mənada xoş əhvali-ruhiyyə itir.
- Göstərilənlərin səbəbləri və məntiqi başadüşülməzdir.
- Görülən, yaxud eşidilən şeylərin ən gözə çarpan tərəflətinə diqqət yetirilir.
- Bilinənlər ilə eşidilən və görülənlər arasında müxtəlif əlaqələr yaradılır.
UŞAQLARIN OYNADIQLARI OYUNLARA VƏ İZLƏDİKLƏRİ PROQRAMLARA
NƏZARƏT EDİN!
- 2 yaşdan aşağı uşaqların televizor izləməsinə icazə verməyin.
- Uşaqların gün ərzində TV, kompüter və video oyunları ilə keçirdikləri zamanı məhdudlaşdırın.
- TV izləmələrinə, kompüter və video oyunları oynamalarına ancaq ev tapşırıqlarını və evdəki vəzifələrini yerinə yetirdikdən sonra icazə verin.
- TV, kompüter və video oyunlarını uşaqların yatdıqları otaqda quraşdırmayın. Beləliklə, onları kontrol edə bilərsiniz.
- Uşaqlara nələri izləyə biləcəklərini, yaxud nəyi oynaya biləcəklərini səbəbləri ilə birlikdə izah edin.
- Mümkün olduğu qədər uşaqlarınızla birlikdə TV izləyin, yaxud video oyunu oynamağa çalışın.
- Onlara, izlədikləri bir proqramdan qorxduqlarında, yaxud başları qarışdığında (yəni, bəzi şeylərdən əmin olmadıqlarında) hər zaman sizinlə danışa biləcəklərini deyin.
- Uşaqlarınıza şiddəti təbliğ edən, şiddəti xatırladan oyuncaqlar almayın.
NÜMUNƏLƏRLƏ ÖYRƏTMƏ
- Öz-özünüzə danışaraq, məsələn: “Həddindən artıq şiddət olduğu üçün bu proqramı izləməyəcəyəm”, yaxud da “rol da olsa, insanların bir-birlərini incitmələrini xoşlamıram” deyərək başqa bir kanala çevirin.
- Uşağınızın yanında uyğun olmayan, içində şiddət olan proqramları izləməyin.
- Özünüzün də televizor izləmə saatınıza bir limit qoyun. Televizoru daim açıq saxlamayın.
- Uşaqlarınıza televizor, kompüter və video xaricində də bir çox əyləncəli fəaliyyətlərin edilə biləcəyini göstərin. Məsələn; oyun oynamaq, kitab oxumaq, rəsm çəkmək, pazl düzəltmək, mahnı oxumaq, yaxud bir musiqi alətində ifa etmək kimi...
MEDİA HAQQINDA UŞAQLARIN MƏLUMATLANDIRILMASI VACİB OLAN FAKTLAR
Reallığa qarşı təxəyyül
Uşaqlarınıza televizorda gördüklərinin, yaxud video - kompüter oyunlarının real deyil, bir xəyal məhsulu olduğunu deyin. Buralarda istifadə olunan silahın, bıçağın, yaxud güllələrin real olmadığını vurğulayın.
Baş verə biləcək mümkün nəticələr
Şiddətin nəticələri haqqında danışın. Məsələn; bunları deyə bilərsiniz: real həyatda şiddət insanların yaralanmasına, ağrı və əziyyət çəkməsinə səbəb ola bilər. Dostlarımızla münasibətimizin pozulmasına və özümüzü pis hiss etməyimizə yol açar. İnsanları qorxudur, qəzəbləndirir və gözlənilənlərin olmaması səbəbiylə məyusluq yaradır. Həqiqi silahlar və bıçaqlar insanları yaralayır, yaxud da öldürür.
Qəhrəmanlar
Qəhrəmanlar, yaxşı və pis insanlar haqqında aşağıdakılara bənzər söhbətlər edin:
- Televiziya ekranında izlədiyin pis adamlar kimdir? Nə edirlər? Nə üçün başqa adamlara ziyan verirlər?
- Televiziya ekranında izlədiyin yaxşı adamlar və qəhrəmanlar kimlərdir? Nə edirlər?
- Sənin ailəndə və ya ətrafında yaxşı insanlar və yaxud qəhrəmanlar varmı?
- Bunlar kimlərdir? Nə edirlər? Bu insanlarla televiziya ekranında gördüklərin arasında hər hansı bir fərq varmı?
Uşaqlarınızla doğru qəhrəmanlar haqqında söhbətlər edin. Məsələn: real, həqiqi qəhrəmanlar qorxusuz, cəsur olanlar və başqalarına kömək etmək üçün müsbət işlər görənlərdir. Onlar problemləri həll etmək üçün şiddətə əl atmazlar.
Qoyduğunuz qaydaları digər məsuliyyət sahibi insanlara söyləyin
1. Mediadakı şiddət və onun uşaqlar üzərindəki təsirləri mövzusunda bildiklərinizi digər ailə üzvləri ilə, qonşularınızla və dostlarınızla paylaşın.
2. Qohumlarınıza və dayələrə televizor, kompüter və video oyunları ilə bağlı qoyduğunuz qaydaları söyləyin.
3. Uşağınız qohum və yaxud dostlarının evlərinə getdikdə media ilə əlaqədar qoyduğunuz qaydaları və ondan gözlədiklərinizi onlara da deyin
0 - 18 AYLIQ UŞAĞIN DAVRANIŞLARI
Nümunə halı:
Ağlayan uşaq
“4 aylıq körpəm dayanmadan ağlayır. Çox, amma çox yoruldum. Aylardır gecə yuxusuna həsrətəm və hələ də belə davam edir. Bax, bu da başqa bir dəhşətli gecə: ağlayan bir körpə və yuxusuzluq”.
Bunun səbəbi nədir?
Çünki körpələr:
- Bir şeylər yanlış edildiyində və köməyə ehtiyacları olduğunda ağlayırlar.
- Xəstə olduqlarında, acdıqlarında, üşüdüklərində, altlarını islatdıqlarında, yorğun olduqlarında, yaxud da sakitləşə bilmədiklərində ağlayırlar.
- Ətraflarında tanımadıqları yad adamlar olduğunda qorxduqları üçün ağlaya bilərlər.
- Biri vəziyyəti ələ alıb, düzəldənə qədər, yaxud da çox yorulub əldən düşənə qədər ağlayırlar.
- Bütün körpələr bir-birlərindən fərqlidir. Bəzi körpələr çox ağladığı halda, digərləri isə heç ağlamazlar. Bu vəziyyət isə körpənin şəxsiyyətinə və fiziologiyasına bağlıdır.
Unutmayın: körpələr valideynlərini, yaxud da dayələrini qəzəbləndirmək və ya əsəbləri ilə oynamaq üçün ağlamazlar.
Yuxarıda izah edilən vəziyyətlə qarşılaşdıqlarında böyüklər nə edə bilərlər?
1. Körpənin ağlamasına səbəb ola biləcək şeyləri bir-bir nəzərdən keçirin (acmışmı, altını kirlətmişmi və s.) və nə lazımdırsa, edin.
2. Körpəni rahatlaşdırın: bu, onu ərköyün etməz. Körpələr ağladığı zaman bu, onların özlərini təhlükəsiz hissetməyə, toxunulmağa və şəfqətə ehtiyaclarının olduğu mənasına gəlir.
3. Ağlayan bir körpəni əsla cəzalandırmayın. Səbirli olun. Sərt reaksiyalar körpəni daha çox qorxutduğu üçün bu vəziyyəti pisləşdirir.
4. Körpəni əsla silkələməyin. Bu beynində ciddi zədələrə, hətta ölümünə səbəb ola bilər. Bunun əvəzinə ətrafda gəzin, yaxud da bir musiqi açın.
5. Körpənizi tanıyın. Bəzi körpələr sakitləşmək üçün səssizliyə və yarımqaranlıq mühitə ehtiyac duyduğu halda, bəziləri adamla dolu və səs-küylü yerdə belə yata bilir.
Bütün bunlar heç bir fayda verməmişsə, nə edə bilərsiniz?
- Körpəni sakitləşdirə biləcək, ya da sadəcə olaraq, sizə qulaq asıb dəstək ola biləcək birindən kömək istəyə bilərsiniz.
- Körpəni təhlükəsiz ola biləcəyi bir yerdə (yatdığında) təkbaşına qoyun, zəif işığı yandırıb, qapını bağlayın. Bir az dincəlin.
18 - 36 AYLIQ UŞAĞIN DAVRANIŞLARI
Nümunə halı:
Təzə yeriməyə başlayan uşağınız marketdə
“Dükanda oğlu rəfdən icazəsiz şəkər götürən bir ata, oğluna, bu hərəkətin səhv olduğunu və əgər bir şey istəyirsə, mütləq ataya soruşmalı olduğunu deyir. Uşaq atasına qulaq asmaq yerinə ağlamağa, qışqırmağa və atasına vurmağa başlayır. Əsəb impulsları keçirərək özünü yerə atır.”
Bu nədən baş verir? Çünki bu yaşdakı uşaqlar:
- Özlərini dünyanın mərkəzində görürlər və hər şeyin həmin dəqiqə olmasını istəyirlər.
- İstəklərinin həyata keçməsi üçün gözləməyə çətinlik çəkirlər. Çox asanlıqla səbirləri tükənir və əsəbiləşirlər.
- Hirs və hiddət kimi duyğularına nəzarət etməyi bacarmazlar və necə kontrol altında tutmalı olduqlarını bilməzlər.
- Hələ hiss və istəklərini ifadə edəcək sözlərdən necə istifadə edəcəklərini bilmirlər, bunun əvəzinə əsəb impulslarından istifadə edirlər.
- Öz gücləri ilə müstəqil bir fərd olmaq duyğusu inkişaf etməyə başlayır və bəzən bu gücün son həddini yoxlayırlar. Əksəriyyət halda “Yox” deyərlər və istədiklərini əldə edərlər.
- Cəmiyyət içində necə davranmalı olduqlarını yavaş-yavaş öyrənməyə başlayırlar.
Yuxarıda verilən hekayədə böyüklər nə etməli?
- Sakitliyinizi qoruyub saxlayın və əsəb impulslarının bu yaşlarda normal olduğunu xatırlayın.
- Uşağa sərt olmayan, lakin qərarlı bir səs tonu ilə onu sakitləşdirəcək bir şey deyin.
- Qətiyyən fiziki şiddətdən istifadə etməyin. Çünki bu, uşağa şiddətdən istifadə etməyi öyrədir.
- Davranışını görməzdən gəlin və əsəb impulslarının keçməsini gözləyin.
- Uşağın marağını başqa bir tərəfə çəkin, bu bir oyuncaq, ya da kitab ola bilər.
Böyüklər bu vəziyyətlə təkrar qarşılaşmamaq üçün nə edə bilərlər?
a) Əgar insanlarla dolu bir yerə getməyə məcbursunuzsa:
- Səbirli olun: uşaqlar bu dövrdə cəmiyyət içində necə davranmalı olduqlarını öyrənirlər.
- Gəzintiləriniz uzun çəkməsin və əsla uşaq ac, yaxud da yorğunkən gəzməyə çıxmayın.
- Hər zaman yanınızda oyuncaq olsun və uşağı əyləndirəcək bir şey edin.
b) Uşağı:
- Böyüklərin olduğu restoran, teatr və xəstəxana kimi yerlərə və market kimi onu əsəbiləşdirəcək məkanlara götürməkdən mümkün qədər uzaq durun.
c) Uşağınıza:
- İstədiklərini nəzakətli bir dillə ifadə etməyi və
- İcazə verilən davranışlar və əşyalar arasında seçim etməyi öyrədin.
3 - 5 YAŞLI UŞAĞIN DAVRANIŞLARI
Nümunə halı:
Oyuncaq üstündə dava
“4 yaşında 2 qız uşağı oyun oynayırlar və olduqca xoşbəxt görünürlər. Ayşəgül qışqırana qədər hər şey normal idi. Birdən Selin Ayşəgülün saçını var gücü ilə dartmağa, Ayşəgül isə qışqırmağa və yerə düşmüş oyuncağını göstərərək ağlamağa başladı.”
Bunun səbəbi nə ola bilər? Çünki bu yaşdakı uşaqlar:
1. Öz əşyalarını və oyuncaqlarını bölüşməkdə çətinlik çəkirlər.
2. Hələ hisslərinə necə nəzarət edəcəklərini bilmirlər.
3. Problemləri həll edəcək uyğun kəlmələrdən istifadə etməyi öyrənmə mərhələsindədirlər.
4. Ətraflarında olan insanları və baş verən hadisələri nəzarət altında saxlamaq istəyirlər.
5. “Hadisələr necə baş verməlidir” mövzusunda qərarsız qaldıqları zaman əsəbiləşə bilirlər.
6. Başqa insanların fərqli düşüncələrinin ola biləcəyini qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər.
Yuxarıda izah edilən vəziyyətlə qarşılaşdıqlarında böyüklər nə edə bilərlər?
- Sakit olun: qışqırmayın və fiziki şiddət tətbiq etməyin.
- Savaşı dayandırın və yaralanan uşağa yardım edin.
- Aqressiv davranan uşağa sakitləşməsi üçün vaxt verin. Uşağın yaşına görə hər il üçün ən çox 1 dəqiqə.
Hər 2 uşaq sakitləşdiyində:
a) Uşaqlara problemi izah edə bilmələri üçün, onların başa düşə biləcəyi bir dillə suallar verin .
b) Dava-dalaşla bağlı hisslərini ifadə edə bilmələri üçün onların danışmasını təmin edin və bunun üçün suallar verin.
c) Problemi həll etmək üçün şiddətdən istifadə etmədən edə biləcəkləri ilə əlaqədar onlara köməklik edin.
d) Uşaqlara qərarlı və aydın bir səs tonu ilə başqalarına zərər verməyin qəbul edilməz olduğunu ifadə edin.
e) Barışıb oyuna davam etdikləri zaman onları gözəl sözlərlə mükafatlandırın.
Böyüklər bu vəziyyətlə təkrar qarşılaşmamaq üçün nə edə bilərlər?
1. Uşaqları oynaya bilmələri üçün fərqli oyuncaqlarla təmin edin.
2. Uşağın qətiyyən bölüşmək istəmədiyi oyuncağını ortaya çıxarmayın.
3. Uşağınıza, dostlarının getdiklərində ona aid oyuncaqları götürməyəcəyini izah edin.
4. Gündəlik həyatda uşağınıza bölüşməyi öyrədin.
5. Bir mübahisə/problem ortaya çıxarsa, uşağınıza hisslərini ifadə edəcək kəlmələrdən istifadə etməsini və mübahisəyə son verəcək, ya da problemi həll edəcək fərqli yollar fikirləşməsini öyrədin.
6 - 8 YAŞLI UŞAQ DAVRANIŞLARI
Nümunə halı:
Məktəbdə despotluq
“Axır vaxtlar Ebru məktəbə getmək istəmir. Ebru 8 yaşında kilolu və utancaq bir uşaqdır. Məktəbdə, başqa uşaqların ona zərər verdiklərini, ona ləqəb taxdıqlarını və onu ələ saldıqlarını deyir.”
Belə vəziyyət nədən meydana çıxır? Çünki:
1. Ebru despotluq üçün bir qurbandır.
2. Özlərini daha vacib və daha güclü olduqlarını düşünən bəzi uşaqlar vardır ki, bunlar daha zəif və balaca gördükləri uşaqları qorxudurlar.
3. Despotluq yolu ilə bəzi uşaqlar başqalarının üzərində hökm edərək, hakimlik quraraq hər zaman istədiklərini əldə edirlər.
Yuxarıda bəhs edilən vəziyyətlə qarşılaşdıqlarında böyüklər nə edə bilərlər?
1. Despotluq və onun nəticələrini öyrənin:
- Despotluq davamlı olaraq sözlü və ya fiziki olaraq qorxudub dərs verməkdən / təhdiddən istifadə edilməsidir, evdə və ya məktəbdə böyüklərin müşahidəsi olmadığı zaman ortaya çıxır.
- Despotluq güc mövzusunda bərabərsizlik olduğu zaman ortaya çıxır. Daha güclü və yaşca böyük uşaqlar kiçik, zəif və sosial mühitdən uzaqlaşmış uşaqlara zərər verirlər.
- Despotluğun qayğı, utancaqlıq, depressiya, özünü aşağı görmək və itici olduğunu düşünmək kimi nəticələri vardır.
2. Əgər uşağınız despotluq edən mövqedədirsə:
- Onunla başqalarına qarşı niyə zorba davranması haqqında danışın.
- Bu davranışın nəticələrini izah edin və bəzi haqqlarına son verin.
- Əgər uşağınızın bu davranışını, digər psixoloji problemlər də müşayət edirsə, o zaman bir mütəxəssisə müraciət edin.
- Məktəb heyəti ilə kömək ala biləcəyiniz mövzular haqqında danışın.
3. Uşağınız despotluğa məruz qalırsa:
- Uşağınızla yaşadığı hadisə qarşısında nə hisslər keçirdiyi mövzusunda şəfqətli bir şəkildə danışın.
- Uşağınıza bu cür vəziyyətlərdə böyüklərdən kömək istəməyi öyrədin.
- Onu dava-dalaşa cavab verməməli olduğuna inandırın.
- Müəllimlər, məktəb idarəsi və rəhbərlik xidməti ilə danışın və problemlə maraqlanmalarını təmin edin.
4. Uşağınız zorbalıq hallarına şahid olmuşsa:
- Yetişkin bir insana xəbər verməsinin vacib olduğunu deyin.
- Uşağınıza zorbalığa məruz qalan bir adamla yaxşı davranmalı olduğunu uzah edin.
- Uşağınıza əsla bir despotluq edəni dəstəkləməməli olduğunu və belə bir davranışa heç bir vaxt pozitiv baxılmayacağını izah edin.
Yetkin insanlar despotluğa necə mane ola bilərlər?
1. Müsbət nümunə olun və əsla bir başqasına hökm etməyin.
2. Məktəbə, qarşısının alınması cəhtlərinin edilməsi mövzusunda tələblərinizi çatdırın.
3. Məktəbdə tətbiq olunan tədbir proqramlarına qatılın.
4. Məktəbdə daima böyüklər tərəfindən təftişin təmin edilməsi üçün məktəb rəhbərliyi, müəllimlər və rəhbərlik xidməti ilə danışın.
VALİDEYN DAVRANIŞLARI
Demokratik davranışlar:
Bu qrupdakı valideynlər uşaqları üçün müxtəlif məhdudiyyətlər qoyduqları kimi, eyni zamanda qoruyucu, məsuliyyət sahibi və dəstəkləyicidirlər. Uşaqlarının davranışlarına, qaydaları izah edərək səbəblərini bildirərək və müzakirə edərək nəzarət etməyə çalışırlar. Uşaqların düşüncələrini dinləyirlər, lakin bu hər zaman onların bu düşüncələri təsdiqlədiyi mənasına gəlmir. Bu şəkildə böyüyən uşaqlar: dostcanlı, enerjili, özünə inanan, şən, özünənəzarətə sahib, hər şeylə maraqlanan, əməkdaşlığa açıq və diqqətləri müvəffəqiyyətə yönəlmiş olurlar.
Sərbəst / zəif davranışlar:
Bu qrupdakı valideynlər istiqanlıdırlar, amma ehmalkardırlar. Məhdudiyyət qoyma və davam etdirmə, uşaqlarının davranışlarını yaxından izləmə və uşaqlarının davranışlarına uyğun yetişmiş insan davranış yolu sərgiləmə baxımından bacarıqlı deyillər.
Bu şəkildə böyüyən uşaqlar: impulsiv, üsyankar, əngəl tanimayan, təzyiqçi və davakardırlar. Özünə inam, özünüidarə və istedad baxımdan səviyyələri aşağıdır.
Avtoritar - təzyiqçi davranışlar:
Bu valideynlər davranışa nəzarət mövzusunda sərt, dəyişməz və tələbkardırlar. Onlar həddən artıq çox qaydalar qoyurlar. Onlara itaət edilməsini və səlahiyyətin onlarda olmasını istəyirlər. Uşaqların davranışlarına nəzarətdə cəzalandırma yolunu seçirlər. Bu yolla böyüyən uşaqlar əsəbi, narahat, ürkək, pessimist, bədbəxt, asanlıqla özündən çıxan, soyuq, qaş-qabaqlı, stressli vəziyyətlərə qarşı dözümsüz və məqsədsizdirlər.
Laqeyd / rəddedici davranışlar:
Bu tip valideynlər heç bir reaksiya verməzlər və onlara elinin yetişməsi qeyri-mümkündür, əksəriyyəti rəddedici davranışlar sərgiləyir. Bu şəkildə böyüyən uşaqlarda özünəhörmət və özünəinam səviyyəsi aşağıdır, hər zaman başqalarına ehtiyac duyarlar, ailə uşağa nümunə olmadığı üçün uşaq başqalarından özünə nümunə götürür.
Bu sənəd Amerika Psixoloji Assosiasiyası (APA) tərəfindən dəstəklənən ACT proqramının broşuralarından eyniylə tərcümə edilərək hazırlanmışdır.
<http://actagainstviolence.apa.org/>
Türk dilinə tərcümə edən:
ŞƏRMİN PINAR YOGEV
Məqaləni Azərbaycan dilinə
tərcümə etdiyinə görə müəllifə
təşəkkür edirik
Tarix: 8-07-2021, 17:08