“Borclar üzrə məsrəflərin MHBS (Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları) və Vergi Məcəlləsinə əsasən uçotu
Aytac QASIMLI,
Bakı Mühəndislik Universiteti
İqtisadiyyat və İdarəetmə fakültəsinin tələbəsi
Xülasə
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində “Borclar üzrə məsrəflərinin uçotu vergitutma münasibətləri ilə Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxaq Standartlarını arasında qarşılıqlı əlaqə biri-birindən fərqlənir. Hal-hazırkı vergi münasibətləri vergi ödəyicilərində ayrıca vergi uçotunun aparılmasını tələb edir. Yəni mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq istənilən təsərrüfat subyekti vergitutma məqsədləri üçün öz gəlir və xərclərinin uçotunu dəqiq aparmalı və yaranmış vergi öhdəliklərini vergi qanunvericiliyinə uyğun yerinə yetirməlidir. Bu vergi ödəyicilərinin bütün vergi öhdəliklərinin vergitutma bazasının formalaşmasını tələb edir.
Lakin, bundan fərqli olaraq “Borclar üzrə məsrəflərin Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxaq Standartlarında bəzi gəlir və ya xərc məbləğlərinin mühasibat uçotu (maliyyə) hesabatlarında tanındığı halda formalaşır. Vergi qanunvericiliyinə əsasən vergi məqsədləri üçün bəzi gəlir və xərclərinin tanınıb-tanınmasından asılı olmayaraq fərqlənir.
ƏSAS ANLAYIŞLAR
Tədqiqat işində istifadə olunan terminlər aşağıdakı mənaları ifadə edir:
Borclar, Məsrəflər və Borclar üzrə məsrəflər
Borclar-malların təqdim olunması, işlərin yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi və s. zamanı yaranmış öhdəlikdir. Borcun ödənilməsi üçün ödəniləcək pul məbləğidir
Məsrəflər -müəssisənin istehsal prosesində lazım olan ehtiyatların (resursların) faktiki istifadəsi zamanı yaranır.Bunun nəticəsində müəssisənin borc öhdəlikləri artır.
Borclar üzrə məsrəflər aktivlərin əldə olunması zamanı çəkilən və onun ... borcun alınması ilə əlaqədar hüquqi məsələlər üzrə çəkilmiş məsrəflər
Borclar üzrə məsrəflər- Borclar üzrə məsrəflər müəssisə tərəfindən maliyyə vəsaitlərinin borca götürülməsi ilə əlaqədar yaranmış faizlər və onunla bağlı digər məsrəflərdir
Giriş
İqtisadiyyatın idarə edilməsində mühasibat uçotunun rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın idarə edilməsində idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində ilkin informasiya kimi mühasibat uçotu məlumatlarına əsaslanır. Rəqabət mühitinin kəskinləşdiyi müasir şəraitdə müəssisələrin idarə olunması, maliyyə kapitalının səmərəli istifadəsi, mövcud iqtisadi potensialın dəqiq qiymətləndirilməsi və s. bu kimi vacib problemlərin həlli əsaslandığı uçot informasiyasının operativliyindən və tamlığından asılıdır.
Mühasibat uçotu və hesabatı ilə bağlı münasibətlər bu “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları və və standarları ilə tənzimlənir. Lakin, hal-hazırkı bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergitutma mexanizmi ilə mühasibat uçotu arasında qarşılıqlı əlaqənin yaranması ən mühüm problemlərdən biridir. Qüvvədə olan vergi qanunvericiliyi, müəssisələrdə ayrıca vergi uçotunun aparılmasını tələb edir. Yəni mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq istənilən təsərrüfat subyekti vergitutma məqsədləri üçün öz gəlir və xərclərinin uçotunu aparmalıdır. Bu isə əsasən mənfəət vergisi üzrə vergitutma bazasının formalaşması ilə şərtləndirilir və yalnız vergitutma məqsədləri üçün tətbiq olunur. Belə olan halda Mühasibat uçotu və Vergi uçotu arasındakı fərqlər yaranır.
Tədqiqat işində Mühasibat uçotu və Vergi uçotu arasındakı fərqlər və xususilə də “Borclar üzrə məsrəflərin mhbs (Mühasibat Uçotunun Beynəlxaq Standartları) və vergi məcəlləsinə nəzərən fərqlərindən bəhs olunur. Mühasibat uçotu və Vergi uçotu arasındakı əsas fərq onların tənzimləməsi sistemindədir. Mühasibat uçotu “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunla, eləcə də digər qanunvericilik sənədləri və standarlarla tənzimlənir. Vergi uçotu isə Vergi Məcəlləsi və digər hüquqi normativ aktlara əsaslanır. Mühasibat uçotu və Vergi uçotu arasındakı fərqlər, daimi və müvəqqəti xarakter daşıyır. Daimi fərqlər əsasən bəzi gəlir və ya xərc məbləğlərinin mühasibat uçotu (maliyyə) hesabatlarında tanındığı halda, vergi uçotunda isə vergi məqsədləri üçün bəzi gəlir və xərclərinin tanınıb-tanınmasından asılı olmadığı halda yaranan fərqdir. Daimi fərqlərin də yaranmasına səbəb, müvəqqəti fərqlərdə olduğu kimi, Vergi Məcəlləsinin müddəalarının tələbləridir.
Vergi uçotu-ilkin sənədlərin məlumatları əsasında vergilər üçün vergi tutma bazasını müəyyən edən ümumiləşdirilmiş informasiya sistemidir. Mühasibat uçotu- onun tələblərinə uyğun olaraq, qanunda nəzərdə tutulmuş obyektlər haqqında sistemləşdirilmiş və formalaşmış informasiyadır. Əsas fərq təyinatdadır: mühasibat uçotu təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin və onun vəziyyətinin hesabatı üçün tərtib edilir, vergi uçotu isə vergilərin vaxtında ödənilməsinə nəzarət üçün vacibdir. Mühasibat və vergi uçotunun bəzi fərqlərinə baxmayaraq, onlar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəlidir. Dünyanın əksər ölkələrində mühasibat və vergi uçotunun aparılması məsələləri ayrı-ayrı qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Lakin, buna baxmayaraq, hər iki sahənin qanunvericilikləri həmişə sıx əlaqədə olmuşdur. Belə ki, istənilən ölkənin vergi qanunvericiliyinə nəzər salsaq görərik ki, bu sahənin qanunvericilik aktlarında mühasibat uçotunun terminlərindən geniş istifadə olunur. Belə terminlərə əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, mal-material ehtiyatları, balans dəyəri, amortizasiya, gəlir, xərc, mənfəət və s. aiddir. Vergitutma üçün mühasibat uçotunun əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onun materialları müəssisələrin dövriyyəsi, mənfəəti və digər göstəriciləri barədə geniş məlumat əldə etməyə imkan verir. Bunlara baxmayaraq, vergi uçotunun aparılmasının prinsipləri, məqsədi və uçot göstəricilərini təsdiq edən sənədlərin siyahısı vergi qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilir. Təcrübədə mühasibat və vergi uçotunun həm oxşar, həm də fərqli cəhətləri müşahidə olunur. Vergi uçotunun mühasibat uçotundan əsas fərqi ondan ibarətdir ki, vergi uçotunun aparılması sistemi vergi ödəyicisinin özü tərəfindən müəyyən edilir. Mühasibat və vergi uçotunun oxşar cəhətlərinə isə adətən aşağıdakılar aid edilir:
· uçotun aparılmasının məcburiliyinin qanunvericilikdə təsbit olunması;
· göstəricilərin pul vahidi ilə ölçülməsi;
· eyni uçot obyektinin olması;
· hesabatların tərtibinin və təqdim olunmasının mütəmadiliyi;
· təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin məcburiliyi;
· hesabat məlumatlarının həm daxili, həm də digər istifadəçilər üçün nəzərdə tutulması.
1. Borclar üzrə məsrəflərin mahiyyəti
Borclar üzrə məsrəflərin müddəti bir ildən yuxarı olur, uzunmüddətli öhdəliklər və onlara hesablanılan faizlər həm borc verənin, həm də borcu olanın mühasibat hesablarında bərabər məbləğdə əks etdirilir. Beynəlxalq uçot prinsiplərinə uyğun olaraq həmin öhdəliklərin məbləği aşağıdakı amillərdən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.
1. Borclar üzrə məsrəflərin məbləği həmin öhdəliklərin əvəzinə əldə olunan kapitalın, malların və xidmətlərin bazar dəyərinə bərabərdir. Güman edilir ki, borclar üzrə sövdələşmələrin və yerləşmələrin əsasını faiz stavkalarını bazar dəyəri təşkil edir. Bu dəyərin köməyilə borcun əvəzinə əldə olunan kapitalın və yaxud iş və xidmətlərin bazar dəyərini tarazlaşdırmaq mümkündür.
2. Borclar üzrə məsrəflər üzrə faizlərin müntəzəm ödənilməsi faizi bazar stavkaları əsasında müəyyənləşdirilir.
3. Borclar üzrə məsrəflərin balans məbləği onun yerdə qalan nəğd məbləğinin indiki dəyərinə bərabərdir.
Uzun müddətli borcların balans dəyərini hesablamaq üçün istifadə olunan faiz stavkaları həmin borcun yerləşdirdiyi müddətdə dəyişilmir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq müəssisənin balans hesabatına uzunmüddətli öhədliklər uzunmüddətli kreditlər ayrıca rubrikada əks etdirilir. Bu rubrika isə özlüyündə ayrıca subrubrikalarda bölüşdürülür. Hər bir subrubrikada konkret müəssisənin uzunmüddətli borclarının strukturu əks etdirir. [5]
Beynəlxalq standartlar səviyyəsində hazırlanılan “uzunmüddətli öhdəliklər” rubrikası respublikada qüvvədə olan hesablar planının aşağıdakı hesablarına uyğun gəlir:
“Uzunmüddətli bank kreditləri” hesabının saldosu;
“Uzunmüddətli borclar” hesabının saldosu;
“İcarə öhdəlikləri” hesabının saldosu.
2. Uzunmüddətli və qısamüddətli öhdəliklərin mahiyyəti və uçotu
Uzunmüddətli borcların yerləşdirilməsinin və onlara faizlərin hesablanılmasının qeydiyyata alınması üçün müəssisələrdə qaydaya görə uzunmüddətli borcların sosial jurnalı və yaxud istiqraz jurnalı tərtib olunur. Uzunmüddətli borcların beynəlxalq mühasibat uçotunda əks etdirilməsi cari dəyərlə həyata keçirilir. Sadə hallarda faizin elan olunan stavkası bazar qiymətinə bərabər tutulur.
Qısamüddətli öhdəliklər dedikdə, onların ləğv edilməsi üçün istifadə olunan resurslar (cari aktivlər) başa düşülür. Cari öhdəliklərin daha xarakterik növlərinə kreditor borcları, qısamüddətli veksellər ödəniləsi dividendlər, avanslar və geri qaytarılan depizitlər, qabaqcadan ödənilən qazanılmamış gəlirlər, vergi ödənişləri, şərti ödənişlər, tələb olunanadək kreditor borcları və s. aiddir.
Cari öhdəliklərin ödənilməsi elə resurslardan istifadəni tələb edir ki, belə öhdəliklər olmadıqda, həmin resurslardan müəssisənin gündəlik ehtiyacları üçün istifadə oluna bilsin.
Cari öhdəliklər daha bir fərqləndirici xüsusiyyətləri ondadır ki, onlar pul vəsaiti formasında tədavül olunur və yaxud müəssisənin fəaliyyətində bir mərhələ ərzində istifadə olunur. Müəssisənin fəaliyyətinə normal mərhələsi dedikdə, orta aralıq vaxt başa düşülür. Pul vəsaitlərinin malların və xidmətlərin əldə olunmasına sərf edilən andan həmin xidmət və malların pula çevrilən anadək olan dövr orta aralıq dövr kimi xarakterizə olunur.
Qeyd etdiyimiz mərhələ aşağıdakı fazaları özündə birləşdirir:
a) pul vəsaitlərinin mal-material ehtiyatlarının satın alınmasına sərfi;
b) mal-material ehtiyatlarının hazır məhsul əldə etmək üçün yenidən emalı;
c) məhsulların kreditə satılması (debitor borcu hesabı açmaq yolu ilə);
d) malalan təşkilatların debitor borclarının ödənilməsi.
Cari öhdəliklərin ödənilməsi üçün cari aktivlərin istifadə olunduğu üçün ömür müddəti də eynidir.
Kreditor borcların və yaxud ödəniləsi hesablar və ödəniləsi ticarət hesabları müəssisənin fəaliyyət müddətində mallara və xidmətlərə görə hesablaşmaların forması kimi başa düşülür.
Beləliklə, borcun bu növü müəssisənin əsasını faəliyyətinə xidmət göstərən ticarət əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün istifadə olunur. Kreditor borclarının ödənmə müddəti malalan və malsatanlar arasında bağlanılan kontraktda göstərilir.
Qısamüddətli veksellər də kreditor borcları kimi eyni məqsədlər üçün tətbiq olunur.
Belə veksellər müəssisənin əsas fəaliyyətində istifadə olunmayan malları və xidmətlərin dəyərini ödəməyə xidmət edir.
Cari uçot dövründə ödənilməsi uzunmüddətli öhdəliklər və qısamüddətli veksellərə aiddir. Kontraktda nəzərdə tutulan şərtlərdən asılı olaraq öhdəliyin bu növü müəssisənin bu və ya digər aktivləri ilə həm təmin edilə, həm də edilməyə bilər. Vekselin təminatı dedikdə, borclu - müəssisənin əmlakının həbsi başa düşülür. Veksellər yerləşdirilən zamanı onun təminatı kimi hansı aktivlərdən istifadə olunması razılaşdırılır.
Aktiv üzrə məsrəflərə yalnız pul ödənişləri, digər aktivlərin köçürülməsi və ya üzərinə faiz öhdəliklərinin götürülməsilə nəticələnən məsrəflər daxildir. Məsrəflər həmin aktiv ilə əlaqədar olaraq alınan aralıq ödənişləri və subsidiyaların dəyəri qədər dövr ərzində aktivin orta balans dəyəri, daha əvvəl kapitallaşdırılmış borclar üzrə məsrəflər daxil olmaq şərtilə, adətən həmin dövrdə kapitallaşdırma dərəcəsinin tətbiq olunduğu məsrəflərin təxmin edilən məbləğinə bərabər sayılır. Aktivin təyinatı üzrə istifadəsi və ya satışa hazırlanması üçün həyata keçirilməli olan fəaliyyətlərə aktivin fiziki olaraq yaradılmasına qədər həyata keçirilən texniki və inzibati işlər daxildir. Lakin, aktivin vəziyyətini dəyişdirən istehsal və ya modifikasiya işləri həyata keçirilmədən aktivin saxlanılması bu fəaliyyətlərə aid deyil. Misal üçün, tikinti üçün yer quruluşu işlərinin aparılması zamanı çəkilən xərclər, müvafiq işlərin həyata keçirildiyi dövr ərzində kapitallaşdırılır. Lakin, tikinti işlərinin aparılması üçün əldə olunan torpaq sahəsinin hər hansı hazırlıq işləri həyata keçirilmədən saxlanılması zamanı çəkilən borclar üzrə məsrəflər kapitallaşdırıla bilməz.
Cari veksellər üzrə müəssisədə qısamüddətli öhdəliklər olduqda, onun təminatı üçün hansı aktivlərdən istifadə olunacağı konkret şəkildə göstərilməlidir.
Kreditorun tələbi üzrə ödəniləsi öhdəliklər cari qaydada aşağıdakı iki halda əks etdirilə bilər:
1. Kreditorun tələbi üzrə öhədliklər bir il ərzində ödənilmədisə, onda balans hesabatı tarixindən və yaxud müəssisənin əməliyyatı mərhələsi ərzində;
2. Uzunmüddətli öhdəliklərin ödənilməsi zəruri olan mövqelərdə.
Hesablanılan öhdəliklər özündə əməkdaşların əmək haqqını, hesablanılan, lakin hələlik ödənməyən kredit faizlərini birləşdirilir. Hesablanılan öhdəliklər düzəliş yazılışları əsasında hesablara uçot dövrünün arxasında köçürülür. Məsələn, hesabat dövrünün axırında əks olunmamış və ödənilməmiş əmək haqqı istehsal xərcləri uçota alınan hesabların debetinə və əmək haqqı üzrə borc hesabını kreditinə yazılır.Hesablanılan, lakin hələ ödənilməmiş öhdəliklərin belə bir qaydada əks etdirilməsi gəlir və xərcləri üzləşdirmək üçün həyata keçirilir.
Avansların və depozitlərin alınması malalanlar və müəssisənin digər kommersiya kontraagentləri ilə münasibətlərin qurulmasının ən geniş yayılmış formalarından birisi hesab olunur. Məsələn, sifarişi qəbul edən müəssisə sifarişçi təşkilatdan avans tələb etmək hüququna malikdir. Bu avansdan, müəssisə ona dəyən zərərləri ödəmək üçün istifadə edir. Depozitlər də belə məqsədlərə xidmət göstərir.
Buradan görünür ki, avanslar və depozitlər hər şeydən əvvəl sığortalama funksiyanı yerinə yetirir və müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün müəssisənin kontraagenti üçün stimul rolu oynayır. “Qabaqcadan ödənilən gəlirlər” termini hələlik göndərilməyən mallara və göstərilməyən xidmətlərə görə müəssisənin əldə etdiyi pul vəsaitlərini xarakterizə edir.
3. Vergi məcəlləsində borclar üzrə məsrəflər
Yeni iqtisadi münasibətlərə keçiddə ideal bazar mühitinin yaradılmasının əsas amillərindən biri sahibkarlığın formalaşması və inkişafıdır. Hər bir təşəbbüskar qazancını maksimum dərəcədə artırmağa çalışır və maddi rifahı işinin və ya firmasının gəlirindən asılıdır. Bir sahibkar özü üçün qazanc əldə edərək cəmiyyət üçün zəruri olan məhsul və xidmətlər istehsal edir, yeni bazarlar yaradır, yeni iş yerləri açır və mövcud olanları qoruyur, başqaları tərəfindən yaradılan mal və xidmətlərin istehlakçısı rolunu oynayır və müvafiq vergiləri ödəyir.
Bu o deməkdir ki, sahibkarlar ölkədə yenilikləri uğurla tətbiq edərək qazanc əldə etməyə çalışsalar, cəmiyyətdə o qədər zəngin olacaqlar.
Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatına keçiddə sahibkarlıq ölkədəki ümumi sosial-iqtisadi vəziyyətə müsbət təsir göstərir. İqtisadiyyatın dövlət sektoruna alternativ olaraq rəqabət mühiti yaradır, əlavə iş yerləri yaradır və beləliklə cəmiyyətdəki sosial gərginliyi azaldır. Elmi ədəbiyyatda sahibkarlığın inkişafı konsepsiyası ilə bağlı bir fikir birliyi yoxdur.
Sahibkarlığın iqtisadi mahiyyətini öyrənərək, sözün özünün etnologiyasını və inkişaf mərhələlərini öyrənməklə başlamaq məsləhətdir. Bunun səbəbi, son 800 ildə fərqli ölkələrdə və fərqli insanlarda sahibkarlığın fərqli başa düşülməsidir.
Başlanğıcda təşəbbüskarlıq anlayışı risk sözü ilə əlaqələndirilirdi və sahibkar özü malların istehsalı və satışında müəyyən riskləri və məsuliyyətləri öz üzərinə götürür. Məsələn, 1725-ci ildə təşəbbüskar Contillion bir risk götürənlə əlaqələndirildi və o, öz əməyini və mənbələrini sərmayə qoyan və istifadə edən sahibkarları seçdi. Bir təşəbbüskarı özü üçün bir iş yaradan bir insan olaraq təyin etdi. Bir insan işini təmin edə bilmədikdə, şəxsi fikirlərini həyata keçirmək üçün yollar axtarmağa başlayır və nəticədə təşəbbüskar olur.
ƏDƏBİYYAT
1. Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2004.
2. “Borclar üzrə məsrəflər” adlı 23 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı
3. T.İ.Mirhəsənli "Mühasibat uçotu" .Bakı, 2009.
4. T.Ə.Sadıqov, İ.M.Rzayev,“Vergi uçotu və audit”,Bakı,2014.
5.Abbasov Q.Ə., Mühasibat uçotu, Dərslik, Bakı, 2015
6.Ə.Sadıqov. Mühasibat uçotu. Bakı-2015.
Bakı, Azərbaycan
Tarix: 8-07-2021, 17:24