Şagirdlərin ekoloji tərbiyəsi: Təmiz su və ekoloji tarazlıq
Gənc nəslin tərbiyəsinin mühüm komponentlərindən biri də ekoloji tərbiyədir. Ekoloji tərbiyədə o zaman müvəffəqiyyət əldə etmək olar ki, məktəblilərdə ekoloji dünyagörüş formalaşdırılsın. Ekoloji dünyagörüşü dedikdə, gənc nəslin təbiətə, onun sərvətlərinə məhəbbət, qayğı göstərmək, qorumaq, çoxaldılması istiqamətində fəaliyyət göstərmək, ekoloji şüura və əqidəyə malik olmaq nəzərdə tutulur.
Ekoloji tərbiyənin əsasında ibtidai siniflərdən başlayaraq uşaqları təbiətə məftumluq, gözəlliyini dərk etdirməklə yanaşı , ətraf mühiti - torpağı, suyu, atmosferi, flora və faunanı mühafizə etmək istiqamətində formalaşdırmaq durur.
Ekoloji tərbiyə prosesində məktəblilər doğma torpaq, doğma yurd, vətən haqqında, onun təbiəti haqqında geniş məlumat alır, onun qorunmasında üzərlərinə çoxsaylı vəzifələrin düşdüyünü dərk edirlər.
Məktəblilərin ekoloji tərbiyəsində ekoloji tarazlığın mahiyyəti haqqında məlumatın verilməsi vacib məsələlərdən biridir.
Təbiətin bizə verdiyi hər şeyin olduğu kimi saxlanılması ekoloji tarazlıq adlanır. Axar, dayanıqlı və yeraltı sulardan insafsızcasına istifadə edilməsi nəticəsində ağaclar, bitki, o sahənin heyvanat aləmi getdikcə məhv olur- ekoloji tarazılıq pozulur. İndiki zamanda Şəki-Zaqatala bölgəsində bəzi heyvanat, bitki və ağac növlərinin bir qismi tamamilə məhv olub və ya məhv olmaq ərəfəsindədir.
Məhv olmanın səbəblərindən biri sudursa, digəri atmosferin zəhərli qazlarla çirklənməsidir. Ekoloji tarazlığın mahiyyətini hər bir vətəndaş, o cümlədən şagird və tələbələr də bilməlidir. Ekologiya, ekoloji tarazlığın mahiyyəti haqqında informasiyanı gənc nəslə vermək vacibdir.
Canlı təbiət, onun ayrı-ayrı təzahür formaları ilə xarici aləmin qarşılıqlı münasibətlərini öyrənən ekologiya elmi haqqında ilkin biliklər insanlara məlum idi. Ona görə ki, insanlar bilirdilər ki, onların mövcudluğu təbiətdən asılıdır.
Təbiətin qorunması, tarazlığın saxlanması üçün ilk qanun bizim eradan qabaq 1792-ci ildə Babilistan padşahı Hamurrapi tərəfindən verilmişdir. Bizim eradan qabaq 240-cı ildə Hindistan hökmdarı Aşoka xüsusi fərmanla altı aylığa çatmamış heyvanların öldürülməsini qadağan etmişdir. Aşoka mühafizəsi lazım bilinən heyvan və quşların siyahısını da müəyyən etmişdir.
Hazırda təbiətin qorunmasına o qədər də diqqət verilmir. Təbiətin qorunmasına laqeyd münasibət insanlığı, bəşəriyyəti fəlakətə sürükləyir. Ekoloji tarazılığın pozulması dövlətlərarası müharibələrdən dəhşətli olmuşdur.
Dünyada gedən iqlim və temperatur dəyişikliyi ekoloji tarazlığı pozan əsas amillərdən biri kimi göstərilir.
İnsan istehlakı artıq təbiətin bərpa olunmaq və bizim “ekoloji izlərimizi” udmaq bacarığını 23% üstələyir. Minilliyin Ekosistem Dəyərləndirməsi göstərdi ki, təbiətin həyati təminat sistemlərinin 60%-i tənəzzülə məruz qalmışdır və ya səmərəsiz istifadə olunur. Dağıdıcı təbii fəlakətlər artıq daha çox bəşəriyyətin, ətraf mühitin dəyişməsi qarşısında zəifliyini üzə çıxarır. Atlantidada bu yaxınlarda termohalın dövriyyəsinin dəyişiklikləri ölçülmüşdür. Qeydə alınan illər arasında yalnız 2005-ci il ən isti il olmaqla məhdudlaşmayıb, son səkkiz ildən altısı qeydə alınan ən isti illər olmuşdur. Fəsillərin əvəzlənməsi dəyişmişdir. İDHK-nın (İqlim Dəyişikliyinə dair Hökumətlərarası Komissiya) Dördüncü Dəyərləndirməsinin gələn illərdə nəşr olunacaq layihəsi 2050-ci ilə qədər 2-4,5 dərəcə Selsi istiləşmə proqnozlaşdırır ki, bu da 2001-ci ildə proqnozlaşdırılan 2100-ci ilə qədər 1,4-5,8 dərəcə Selsi istiləşmədən daha artıqdır. Hərarətin sadəcə 3 dərəcə qalxması sahil xətlərinin dəyişməsinə və 400 milyon insan üçün aclığa səbəb ola bilər. Təkrar sığorta şirkətləri iqlim dəyişməsi səbəbindən onillik ərzində illik iqtisadi itkilərin 150-300 milyard ABŞ dolları məbləğində olacağını ehtimal edirlər. Buzlaqlar dünya miqyasında azalır və Arktika buzunun əriməsi gözlənildiyindən daha sürətlə baş verir. Bəziləri xəbərdarlıq edirlər ki, iqlim dəyişməsi artıq geriyədönməz nöqtəyə çatmışdır. Okeanlar və meşələr tərəfindən karbon qazının hazırkı udulma səviyyəsi təxminən ildə 3-3,5 milyard tondur; insan fəaliyyəti isə ildə 7 milyard ton əlavə edir. İldə təxminən 13 milyon hektar meşə sahəsi məhv olur; xalis meşə itkilərinin göstəricisi aşağı düşsə də, tropik meşələrin 95%-i mühafizəsizdir və ya səmərəli istifadə olunmur. Habelə, dünyadakı mərcan riflərinin 20% artıq məhv olmuşdur. 16 mindən artıq heyvan, quş, balıq, habelə bitki növü yoxa çıxma təhlükəsi altında olan növlər kimi qeydiyyata alınmışlar. Toxunulmamış ekosistemin dəyəri onun mühafizəsinin dəyərindən qat-qat artıqdır. Yer kürəsini bürüyən ozon qatının deşilməsi və getdikcə sahəsinin böyüməsi atmosferin çirklənməsi ilə əlaqədardır. Bu qat Yer kürəsində mövcud olan canlıları kosmik və ultrabənövşəyi şualardan qoruyur.
Təmiz su ekoloji tarazlığın əsasında durur. Şəki-Zaqatala zonasında və digər bölgələrdə çay və yeraltı suların azalması, bəzi yerlərdə olmamasının nəticəsidir ki, bir çox bitki və heyvanların nəsli kəsilməkdədir.
Ümumdünya Su Şurasının Prezidentinin məlumatına görə, 2005-ci ildə “suyun çatışmazlığı və ya onun aşağı keyfiyyəti planetdə aparılmış bütün müharibələrdən 10 dəfə daha çox ölümə səbəb olmuşdur. Suyun təchizatı artırılmalıdır, sadəcə yenidən bölüşdürmə kifayət deyildir. Yeraltı suların səviyyəsi bütün qitələrdə azalır, bəşəriyyətin 40%-i beynəlxalq su ayrılmasından asılıdır, kənd təsərrüfatı torpaqları şoranlaşır, yeraltı suların su saxlayan təbəqələri çirkləndirilməkdədir və urbanizasiya suya tələbatı bir çox sistemlərin təchiz edə biləcəyindən daha çox artırır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdəki xəstəliklərin
80%-i su ilə bağlıdır. Onlardan bir çoxu insan ifrazatlarının pis idarə edilməsi ilə bağlıdır. Bir çox təkmilləşdirmələrə baxmayaraq, 1 milyard çox insan hələ də təhlükəsiz içməli suya malik deyil. 2,6 milyard insanın standartlara cavab verən kanalizasiyadan məhrum olması hər il 1,7 milyon nəfərin diareya və onunla bağlı digər xəstəliklərdən ölməsi ilə nəticələnir.
Bir çox böyük çaylar okeana çatanadək ilin bir hissəsini artıq suyu çəkilmiş vəziyyətdə axır. Son 40 il ərzində göl və çaylardan suyun alınması ikiqat artmışdır. BMT agentlikləri ehtimal edirlər ki, əhəmiyyətli dəyişiklik olmasa, 2050-ci ilə qədər 2 milyarddan artıq insan suyun çatışmadığı ərazilərdə yaşayacaq. İnsanların şirin su istehlakının 70%-i kənd təsərrüfatının payına düşür və böyüməkdə olan nəsillərin qidalandırılması üçün ona olan ehtiyac artacaq. Şəhərlərin suya tələbatı artmaqda davam edir, təbiətin də bütün tələbatları təmin edəcək qədər həyat qabiliyyətli olması üçün kifayət qədər suya ehtiyacı vardır. 3000-dən artıq şirin su növü məhvolma təhlükəsi altında qaldığı üçün və ya yoxa çıxan növlər kimi qeydiyyata alınmışdır. Ciddi siyasi və texnoloji dəyişikliklər meydana gəlməzsə, suyun kənd təsərrüfatında, şəhərdə və ekoloji məqsədlərə istifadəsi arasındakı kompromis üstündə gələcək mübahisələr qaçılmazdır.Əvvəllər su bölgüsü haqqında sazişlər münaqişədə olan insanlar arasında da bağlanmış və bu başqa sahələrdə əməkdaşlığa aparıb çıxarmışdır.
Bunun üçün atılmış kənd təsərrüfatı torpaqlarının meşələrə və ya otlaqlara çevrilməsinə; kütləvi şirinləşdirmə, məişət kanalizasiyası və çirkab suların təmizlənməsi, yenidən meşəsalma, suyun anbarlaşdırlması, çoxməqsədli su sxemlərində sənaye çirkab sularının təmizlənməsinə investisiya qoyulması və suyun bol olduğu yerlərdən su qıtlığı çəkən ərazilərə axıdılması üçün ekologiyaya zərər vurmayan bəndlər, boru xətləri və kanalların inşasına yardımcı olmalıdır. BMT-nin hesabatlarında göstərilir ki, dünya üzrə 40 ölkə su çatışmazlığından əziyyət çəkir. Bu ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Məktəblilərin ekoloji tərbiyəsi zamanı qeyd etdiklərimiz haqqında şagirdlərə bəzi fənlərin tədrisi və sinifdənxaric tədbirlər zamanı məlumat vermək vacibdir.
Gəlin, içməli sudan qənaətlə istfadə edək, çirkləndirməyək. Su həyatdır! Ekologiya və ekoloji tarazlıq bizim mövcudluğumuzdur.
ADPU- nun Şəki filialının kafedra müdiri, dosent
Tarix: 8-04-2022, 22:12