Müasir təlim texnologiyaları: Mentorluq yanaşması təhsilin keyfyyətinin yüksəldilməsi amili kimi
Müasir dövrdə hər bir xalqın, dövlətin gələcək taleyini təkcə onun malik olduğu zəngin təbii sərvətlər deyil, həm də elmi-mədəni və intellektual imkanları, bütün bunların da fövqündə dayanan insan kapitalı müəyyənləşdirir. Azərbaycan ali təhsil sistemində permanent (davamlı) dəyişmələr, yəni modernləşmə həyata keçirilir. Davamlı modernləşmə ali təhsil sisteminin infrastruktunda, xüsusi olaraq onun idarə olunması və maliyyələşdirilməsində, təhsil proqramlarının məzmununda və tipologiyasında, tədris-təlim prosesinin xarakterində öz müsbət təsirini göstərir. Ali təhsil modelinin yeniləşdirilməsi eyni zamanda onun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə müşahidə olunur. Ali təhsil müəssisələrinin effektivliyinin və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, bu gün pedaqoji ali təhsilə, bütövlükdə hər bir təhsil müəssisəsinə cəmiyyət tərəfindən olan ciddi tələblərlə bağlıdır. Bu gün təhsil strukturlarına cəmiyyət tərəfindən qoyulan əsas tələblərdən biri ondan ibarətdir ki, təhsil sistemi müasir cəmiyyətin inkişaf istiqamətlərinə cavab verən mütəxəssis, eyni zamanda kamil insan formalaşdırmalıdır.
Pedaqoji yönümlü ali təhsil sisteminin keyfiyyət təminatında, səmərəli idarə olumasında, maliyyələşməsində və digər sahələrdə islahatın taleyi, birinci növbədə, təhsil müəssisələrinin auditoriyalarında nələrin baş verdiyindən, tədris prosesinin əsas iştirakçıları, yəni müəllim və tələbələr arasında pedaqoji qarşılıqlı təsirlərin xarakterindən çox asılıdır. Təhsilin keyfiyyəti ilə bağlı məsələlərin təhlili göstərir ki, ilk növbədə onun mahiyyət xarakteristikaları nəzərə alınmadan təhsilin yaşaması, mövcudiyyəti mümkün deyildir. Bu xarakter əlamətlər çoxluğu təhsilin unikallığının əsas göstəriciləridir. Tədris materialının mənimsənilməsi birbaşa müəllimin nəzəri bilikləri və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişafının perspektivləri arasında olan əlaqələrdən asılıdır. Ali məktəb müəllimlərinin pedaqoji fəaliyyətinin ənənəvi funksiyasının məzmunu müasir yanaşmalarla zənginləşməli və səriştəlilik səviyyəsi yüksəlməlidir. Səriştəli – səmtləşdirilmiş təhsil modeli tədris-təlim prosesində inteqrativ tendensiyaları gücləndirir. Yeni təhsil standartlarının reallaşdırılması müəllimlərin yaradıcı qarşılıqlı təsirlərinin nəinki kafedralarda, eyni zamanda kafedralararası səviyyədə inkişafını önə çəkir. Səriştəliliyin formalaşdırılması razılaşdırılmış hərəkətlər nəticəsində, ali məktəb müəllimlərinin ümumi məqsəd ətrafında əməkdaşlığı formasında həyata keçirilməlidir. Səriştəli kadrların (xüsusi halda gənc müəllimlərin) hazırlanması kollektiv bir məqsəd ətrafında birləşdikdə və kollektivin bütün üzvlərinin tədris prosesinin ümumi məqsəd ətrafında əməkdaşlığı formasında həyata keçirilməlidir. Səriştəli kadrların (xüsusi halda gənc müəllimlərin) hazırlanması kollektivi bir məqsəd ətrafında birləşdikdə və kollektivin bütün üzvlərinin tədris prosesinin ümumi dəyərini nəzərə alaraq fəaliyyət göstərdikdə təmin oluna bilər. Araşdırmalar göstərir ki, komanda prinsipi əsasında fəaliyyətin bütün mərhələlərində, yəni tədris kurslarının inteqrativ xarakterli planlaşdırılmasından son attestasiyayadək işin reallaşdırılması müvəffəqiyyətin əsasını təşkil edir. Bu isə ümumi bir metodologiya əsasında fənlərin və modulların məzmununun və müəllimin manevrasının birgə refleksiyaya uyğunlaşdırılmasını qarşıya qoyur. Pozitiv pedaqoji praktikanın genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi tədris-təlim prosesinin metodiki təminatını yeni yanaşmalarla koordinasiya etməyə geniş şərait yaradır. Müasir müəllim daim təhsildə tətbiq edilən innovasiyalarla yaxından tanış olmalı, bilməli, anlamalı və tətbiq etməlidir. Belə fəaliyyət prosesin mərhələlərinin müvafiq səviyyədə detallaşdırlmasını, yəni hər bir mühazirəni, seminarı, praktik məşğələni müasir tələblər əsasında qurmağı yüksək dəyərləndirir. Öyrədən öyrənən arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə nələrin baş verdiyini və verəcəyini, tədris prosesinin məzmunun, istifadə olunan metodika və texnologiyaların qarşılıqlı təsirlərin variasiyalarının qiymətləndirmə prosedurlarının və çətinliklərin modelləşdirilməsi nəticəsində həyata keçirilməlidir. Ancaq bunların hesabına tədris-təlim prosesinin nəzərdə tutulmuş ritmi saxlanılar və inkişaf etdirilə bilər..
Metodiki materialların keyfiyyəti, bütövlükdə təlim prosesinin əsas keyfiyyət göstəricilərindən biri hesab edilir. Standartlar və nümunəvi proqramlar, tədris prosesinin birinci səviyyəsinin layihələndirilməsinə uyğun gələn çərçivə sənədlərdir. Bu sənədlər nəticəyə müəyyən tələblər qoysa da, səmərəli təlimin qurulmasına kifayət etmir. Bu gün təlim prosesinin səmərəli və əsaslandırılmış formada sənədləşdirilməsinin bir səbəbi də müasir təhsil paradiqmalarının və təlim texnologiyalarının tələblərinə cavab verən dərslik və dərs vəsaitlərinin olmamasıdır. Yeni nəsil təhsil standartları ənənəvi mühazirələrin həcmini və təşkilini məhdudlaşdırır və dərslərin inteqrativ formada təşkilinə üstünlük verir. Pedaqoji ali təhsil müəssisələrində tədris-təlim prosesinin təşkili, başqa təhsil müəssisələrindən fərqli olaraq konservativ xarakter daşımalıdır. Ali təhsil müəssisəsinin tələbləri əminliklə müəyyən etməlidirlər ki, aldıqları təhsil, qazandıqları bilik onların potensialının reallaşdırlılmasına imkan verəcəkdir. Yüksək ixtisaslı, ruh yüksəkliyi ilə işləyən səriştəli müəllimlər və müasir tələblərə cavab verən təhsilalanlar tələbələr olmadan, tələbə-müəllim pedaqoji qarşılıqlı təsirlərin yeni modellərinin tətbiqi həyata keçirilmədən təhsil öz keyfiyyətini itirir. "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nın tələblərinə uyğun yeni səmərəli ideyaların tədris prosesinə gətirilməsinin intensivliyi artırılmalıdır.
Tədris-təlim prosesinin məzmununa və şərtlərinə qoyulan tələblərin təzələnməsi, təhsilverənlərin və təhsilalanların fəaliyyətinin müasirləşdirilməsi reallıq olub, zamanın tələbi kimi dəyərləndirilməlidir. Cəmiyyətdə təhsilin, elmin inkişafı innovasiyaların tətbiqinə geniş imkanlar yaratmışdır. Yeni ideyaların, elmi biliklərin, texnologiya və yüksək səmərələliyə malik innovasiyaların tətbiqi kadr hazırlığında intellektual səviyyənin yüksəlməsinə, onların müasir dünyada baş verən proseslərdəki yerini və rolunu müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
15 iyun 1999-cu il tarixli ”Azərbaycan Respublikası Təhsil Sahəsində İslahat proqramı” haqqında fərman ilə başlayan təhsil islahatının ən böyük uğurları məhz təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə dəyərləndirilir desək səhv etmərik. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Təhsil hər bir ölkənin gələcəyini müəyyən edir. Hər bir ölkənin intellektual potensialı təhsil ocaqlarında yaradılır. O ölkələr yaxşı inkişaf edir ki, orada təhsil yüksək səviyyədədir. Azərbaycanın hələlik inkişafı məhz təhsillə bağlıdır” sözlərinin real həlli üçün təhsilimizin yeni-yeni nailiyyətlər qazanmasında aparıcı sima müəllimdir.
Təhsil Nazirliyi müəllimlərin sertifikasiyası üzrə mexanizm hazırlandığı bir vaxda müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması prossesin uğurlu olmasına rəğmən təhsilin keyfyyətinin yüksəldilməsi üçün mentorluq yanaşması zamanın tələbi kimi meydana gəlir. Müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə yardım məqsədilə dərslərin müşahidəsi, əks əlaqə və özünümüşahidə , məsləhət vasitəsilə təhsil müəssisəsinin inkişaf keyfiyyəti, təlim prosesinə innovasiya mövqeyindən yanaşma prosesinə dəstək olan mentorlara kömək məqsədilə hazırlanmış materiallı diqqətinizə çatdırmağı məqsədə uyğun sandıq. Təhsilin keyfiyyəti anlayışı ilk növbədə sosial kateqoriya kimi cəmiyyətdə təhsil prosesinin vəzifəsini və səmərəliliyini göstərir, eyni zamanda, şəxsiyyətin vətəndaşlıq və peşə səmərəliliyinin tələblərinə uyğunluğunu göstərir. Təhsilin keyfiyyət aspektləri - təhsilin məzmunu, təlimin formaları və metodları, tədris-maddi və maddi-texniki bazanın vəziyyəti, kadrların təminatı nəzərdə tutulur. Təhsilin keyfiyyətini səciyyələndirən təhsilin idarə olunmasının təhsil prosesinin nəticələrinin mərhələləri üzrə müşahidə edilməsi hər bir mərhələdə qarşıya qoyulmuş vəzifələrin optimal yerləşdirilməsi səbəbinin aşkarlanmasını zəruri hesab edir. Təhsil keyfiyyətini şərtləndirən amillər-ilk növbədə orta təhsilin keyfiyyəti, yalnız şagirdlərin əldə etdiyi bilik, bacarıq və vərdişlərin səviyyəsi ilə ölçülə bilməz. Keyfiyyətli tədris prosesin qurulmasından asılıdır.Təhsilin keyfiyyəti çoxparametrli (çoxaspektli) olduğundan onun birmənalı təyini olduqca çətindir. Əsas odur ki, orta təhsil məkanını tərk edən şəxs müstəqil həyata keyfiyyətli insan kimi atılsın, yəni o, sağlam düşüncə və zəruri hallarda məsuliyyəti üzərinə götürməyə, müstəqil qərarlar qəbul etməyə, cəmiyyətin fəal, rəqabətə davamlı üzvü olmağa hazır olsun. Keyfiyyət problemi birmənalı şəkildə müəllim kadrlarının hazırlığının təmin edilməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan təhsil sisteminin getdikcə dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası, fərdi komponentlərin tədris prosesinə daxil olması təhsil müəssisələrinin hansı səviyyədə işləməsi və hələlik fəaliyyətlərinin proqnozlaşdırılması, təhsil müəssisələrində təlim-tərbiyə prosesinin iştirakçısının və nailiyyətinin vaxtında qiymətləndirilməsini gündəmə gətirmişdir.
Təbii qoyulmuş problemin həllində aparıcı, əsas sima müəllimdir. Müəllim fəaliyyətinin effektivlik səviyyəsinin aydınlaşdırılması, onlara praktik işlərinin təkmilləşdirilməsi üçün doğru– dürüst informasiyanın verilməsi, sertifikatlaşdırmanı tətbiq etməklə müəllimin peşəkar inkişafının yeni səviyyəsinin təmin edilməsi, eləcə də keyfiyyətin ümumi artımının izlənməsi məqsədilə yaxşı müəllimi səciyyələndirən xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Buraya ilk növbədə müəllimin biliyi və peşəkarlığı daxildir.
Müəllimin biliyi və peşəkarlığı deyəndə onun:
- Ünsiyyət - səmərəli ünsiyyət qurmağın əsaslarını bilməsi,
- Əməkdaşlıq - uşaqların nailiyyət qazanmalarına kömək məqsədilə əməkdaşlıq etmənin rolunu dərk etməsi,
- Sinfin idarə olunması - sinfin idarə olunmasının müasir əsaslarını bilməsi, - -Pedaqogika və innovasiya - müasir pedaqogika və innovasiya biliklərinin olması və eyni zamanda şagirdlərin ehtiyaclarını hiss etməsi,özünü tanıtma - öz tədris fəaliyyəti və davranışın göstərdiyi təsiri dərk etməsi, fənn biliklər, mənəvi dəyərlər,müəllim peşəkarlığı barədə dərin biliklərə malik olmasını nəzərdə tutur. Müəllimlərin müxtəlif təlimlərdə iştirakı zamanı əldə etdikləri sertifikat məhz keyfiyyətin yüksəldilməsi prosesinin təkmilləşmələrinə kömək etməyə yönəlmişdir. Bu proses aşağıdakı əsas komponentlərdən asılıdır:
- Müəllim Standartları elə bir əsasdır ki, keyfiyyətin yüksəldilməsi və müəllimlərin sertifikatlaşdırılması prosesi onun üzərində qurulub;
- İnnovasiyaların metodologiyası Standartların tətbiq edilməsi və keyfiyyətin yüksəldilməsi üçün vasitədir;
- Mentorluq yanaşması Öyrənənin güclü tərəflərinə əsaslanan müəllimlərin Standartları tədricən (dərk etməkdən tətbiq etməyə qədər) mənimsəməsinə doğru yönəlmiş bir prosesdir.
Tədrisin keyfiyyətin yüksəldilməsi prosesinin əsas komponenti kimi Mentorluq – təhsil sahəsində peşəkar birliyin yaranmasına yardımçı olan bir yanaşmadır. Həmkarlar arasında qarşılıqlı münasibətləri inkişaf etdirən bu metod müəllimlərin, eləcə də mentorların peşəkar inkişafına kömək edir. Mentor əvvəlki iş təcrübəsinə əsaslanmaqla seçilir. Bütün proses müddəti üçün qarşılıqlı öhdəliklər və məqsədlər müəyyənləşdirilir. Əməkdaşlıq və ümumi uğur bu metodun əsas təkanverici qüvvəsidir. Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq 2014-cü il aprel ayının 2-də “Palitra" qəzetində “Mentorluq yanaşması təhsilin keyfyyətinin yüksəldilməsi amili kimi” yazım çap olunub. Mentorluq yanaşmasından istifadə etməklə, keyfiyyətin yüksəldilməsi prosesi müəllimlərə imkan verir ki, uşaqlar və onlarin ailələri üçün yaxşı nəticələri dəstəkləyən və Müəllimlərin Sertifikatlaşdırılmasına gətirib çıxaran yüksək keyfiyyətli təlim və tədris mühiti yaratsınlar. Mentorluq yanaşması - öyrənəndə yeni düşüncə tərzinin formalaşması ilə bağlı təlimin tədricən baş verməsi üzərində qurulur. Mentorla birgə iş zaman keçdikcə müəllimdə düşünülmüş şəxsi qərarlar qəbul etmə, bilik səviyyəsini yüksəltmə, vərdişləri təkmilləşdirmə və özünü inamlı hiss etmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə mentorluq təhsil prosesində müəllim hazırlığı və məktəblərin peşəkar birlik kimi inkişafının ayrılmaz hissəsi kimi nəzərdən keçirilir.
Mentorlar müəllimlərə hər gün üzləşdikləri problemlərdən baş açmaqda, təlim prosesində öz əhəmiyyətlərini dərk etməkdə və tədris etmə vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi üçün əldə etdikləri bilikləri istifadə etməkdə yardımçı olurlar. Onlar cavan və təcrübəsiz müəllimlərin daha təcrübəli həmkarlarının toplamış olduqları, keyfiyyətli təlimi təmin edən bilik və təcrübəni əldə etmələrinə imkan yaradırlar. Beləliklə, mentorluq – pedaqoji uğurların ifadə və mübadilə edilməsi üçün mexanizmdir. Həmkarlar və ya rəhbərlik və müəllim arasında mentorluq prosesinin bir çox resurs materiallarına əsaslanmaqla uyğunlaşdırılmış aşağıdakı modeli diqqəti müəllimlərin dərketmə, fəaliyyət və qərar qəbul etmələrinə yönəltmək yolu ilə onların peşəkar inkişaflarına yardım edir. Bu model belə bir zəminə əsaslanır ki, mentorun köməyi ilə müəllimlər tədris etmə prosesini dərk etməyə və yeni informasiyaya əsaslanmaqla öz səylərini müstəqil yönəltməyə qadirdirlər.
Mentorlar müəllimlərin intellektual inkişafına və təlim prosesi üçün vacib olan qərarları qəbul edə bilmə bacarıqlarının möhkəmləndirilməsinə yardım edən strategiyalara xüsusi diqqət yetirirlər. Məhz müəllim onun dərsi üçün nəyin daha səmərəli olduğunu müstəqil qiymətləndirməli və onu təkmilləşdirmək üçün yollar təklif etməlidir. Mentor bu haqda öz fikrini bildirir və müəllimə qərar qəbul etmə və planlaşdırma vərdişlərinin təkmilləşdirilməsində yardımçı olur. Bu, mentor tərəfindən konkret tövsiyələrin verilməsi deyil, diskussiya və ya söhbət şəklində baş verir.
Yeni vərdişlər əldə edən müəllimlər bir neçə mərhələdən keçirlər: müşahidə, mentorun rəhbərliyi altında təcrübə, metodlardan müstəqil istifadə. Mentor uşaqlar üçün səmərəli təlim metodlarından istifadə etməklə tədris planının anlaşılmasında müəllimə yardım edə bilər. Tövsiyə edilən metodologiya Müəllim Standartlarına əsaslanmaqla mentor müəllimin müxtəlif pedaqoji usulları (bilavasitə təlim, axtarış və tədqiqatlara əsaslanan dərslər, interaktiv təlim) istifadə etməyi öyrənməsinə kömək edir. Mentorla iş daimi dialoq və dərketmə əsasında baş verir. Mentor və müəllim əldə olunmuş təcrübəni diskussiya, müəllim və şagirdlər, bilavasitə şagirdlər arasında qarşılıqlı əlaqəni müşahidə etmək, uşaqların işini və onların davranışını müzakirə etmək vasitəsilə nəzərdən keçirir və təhlil edirlər.
Yaxşı mentor olmaq üçün müəyyən keyfiyyətlərə malik olmaq zəruridir. Mentor üçün vacib olan keyfiyyətlərin aşağıdakı kateqoriyalarını müəyyən etmək olar: (özünüzdə bu keyfiyyətlərdən hansını görürsünüz?)
Münasibət və xarakter :
- başqa müəllimlər üçün nümunə olmaq arzusu var;
- mentorluq prosesinin təhsil prosesinə kömək etdiyinə inanır;
- həmkarlarının maraqlarını müdafiə etməyə hazırdır;
- informasiya və ideyaları həmkarları ilə bölüşməyə çalışır
Peşəkar bacarıqlar və təcrübə:
- pedaqogika və fənn üzrə əla biliklərə malikdir;
- pedaqoji vərdişlərinə əmindir;
- digər müəllim və inzibati işçilərlə yaxşı əməkdaşlıq edir;
- digər müəllimlərdən yeni texnologiyaları öyrənməyə cəhd göstərir.
Ünsiyyət vərdişləri:
- tədris etmənin səmərəli strategiyalarını qısa, dürüst ifadə etməyə qadirdir;
- vaxtdan səmərəli istifadə edir;
- nəzakətlidir və məxfiliyə riayət edir
Şəxsiyyətlərarası münasibət:
- etibarlı peşəkar əlaqələr qura bilir;
- müəllimin emosional və peşəkar ehtiyacları ilə bağlı qayğını necə ifadə etməli olduğunu bilir;
- asanlıqla ünsiyyətə girir və qarşılıqlı münasibətləri qaydaya salır;
- səbirlidir və yersiz irad axtaran deyil
Mentorla müəllim arasında əməkdaşlıq sıx qarşılıqlı əlaqəyə çevrilə bilər. Bu, əməkdaşlığın diapazonunu müəyyənləşdirməyə yardım edər. Müəllimin diqqətini əsasən ona yönəltmək lazımdır ki, mentorla iş bütün proses müddətində əməkdaşlıq kimi nəzərdən keçirilməlidir. Mentorun rolu isə müəllimin peşəkar inkişafına yardımçı olmaqdır. Tədris-təlim prosesinin məzmununa və şərtlərinə qoyulan tələblərin təzələnməsi, təhsilverənlərin və təhsilalanların fəaliyyətinin müasirləşdirilməsi reallıq olub, zamanın tələbi kimi dəyərləndirilməlidir. Cəmiyyətdə təhsilin, elmin inkişafı innovasiyaların tətbiqinə geniş imkanlar yaratmışdır. Yeni ideyaların, elmi biliklərin, texnologiya və yüksək səmərələliyə malik innovasiyaların tətbiqi kadr hazırlığında intellektual səviyyənin yüksəlməsinə, onların müasir dünyada baş verən proseslərdəki yerini və rolunu müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.
Zülfiyyə VƏLİYEVA,
ADPU ETM-nin elmi işçisi,
Əməkdar müəllim,
“Müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin
inkişaf etdirilməsi” layihəsi üzrə
Milli məsləhətçi
Tarix: 5-07-2022, 13:21